2- 3: مشرب محقق دوانى‌

نظريه محقق دوانى، كه در فصل اول/ 1- 2- 5 بيان شد، نيز از جهتى شبيه مشرب عرفاست، زيرا به نظر وى وجود شخصى است واحد بدون هيچ كثرتى. البته وى از اين جهت كه موجودات را كثير مى‌داند همرأى عرفا نيست. از نظر عرفا، يك شخص وجود هست و همو موجود است و لا غير ولى در نظر محقق دوانى، علاوه بر او، موجودات ديگرى نيز هستند.

توضيح اينكه بنابراين نظريه در عالم وجود جز يك وجود واحد شخصى نداريم و آن وجود بارى تعالى است كه هيچ نحو كثرتى ندارد ولى على‌رغم اينكه وجود واحد محض است موجودات كثيرند نه واحد؛ هم واجب تعالى موجود است هم ممكنات. واجب موجود است به اين معنا كه عين وجود است و ممكنات موجودند به اين معنا كه منسوب به‌وجودند، اضافه و ارتباط دارند با چيزى كه آن چيز وجود است، نه اينكه واقعا داراى وجودند. به عبارت ديگر، «موجود» همان‌طور كه بر واجب اطلاق مى‌شود بر ممكنات نيز اطلاق مى‌گردد ولى به اين معنى نيست كه داراى وجودند- چنانكه بر واجب به اين معنا اطلاق مى‌شود- بلكه به اين معنى است كه منسوب به‌وجودند، مانند «تامر» كه به خرمافروش اطلاق مى‌شود- با اينكه وجود وى واجد خرما نيست- صرفا به اين جهت كه با خرما اضافه و ارتباطى دارد. اين قول در اين فصل از كتاب مطرح نشده است و ما نيز بيش از اين بدان نمى‌پردازيم.

3- 3: مشرب منسوب به مشائيان‌

اين مشرب برخلاف دو مشرب پيشين، وحدت را منكر است. در مشرب عرفا هم وجود شخص واحدى بود هم موجود؛ در مشرب محقق دوانى وجود شخص واحدى بود ولى موجودات كثير بودند؛ در اين مشرب هم وجودات كثيرند هم موجودات، نه وجود شخص واحد است نه موجود. طبق اين نظر، واقعيات خارجى، كه بنابر اصالت وجود همان وجودهاى اشيا هستند، به تمام ذات از يكديگر متمايزند، پس به تعداد واقعيات و موجودات عالم وجود داريم (كثرت وجود و موجود)؛ به عبارت ديگر، وجود اشيا تنها در مفهوم وجود مشترك‌اند و صرف‌نظر از اين مفهوم اشتراك و وحدتى در كار نيست. پس همان‌طور كه موجودات كثيرند وجودهاى آنها نيز متباين و كثيرند و كثرتشان به تعداد كثرت موجودات است. به اين مشرب در 2 نيز اشاره كرديم بدون اينكه نامى از مشائيان ببريم.