3. وحدت شخصى حقيقت وجود و كثرت موجود يا نظريه وحدت وجود و كثرت موجود كه مشرت محقق دوانى است.

4. وحدت حقيقت وجود در عين كثرت حقيقت آن يا نظريه كثرت تشكيكى حقيقت وجود كه مشرب حكمت متعاليه است.

اكنون به توضيح يك‌يك اقوال فوق بپردازيم:

1- 3: مشرب عرفا

در مقدمات طرح مسئله- در 1- كثرت موجودات خارجى را امرى بديهى و غير قابل ترديد دانستيم ولى برخى از عرفا اين مقدمه را باطل دانسته به هيچ نوع كثرتى در حقيقت وجود قائل نيستند. به عقيده ايشان، حقيقت وجود يك شخص واحد است كه به هيچ حدى محدود نيست؛ بسيط محض است و هيچ نحو كثرتى در آن راه ندارد، پس در عالم هستى بيش از يك شخص وجود و نيز بيش از يك موجود نيست و آن همانا وجود خداوند متعال است. اگر كثرتى هست، در مظاهر و مجالى آن وجود است. در حقيقت، عرفا كثرت خارجى را منكر نيستند؛ از اين جهت با حكما همرأى‌اند، منتها حكما موجودات را كثير مى‌دانند ولى عرفا موجود را واحد و مجالى و مظاهر آن را كثير مى‌دانند؛ يعنى، كثرت را از وجود و موجود به مجالى و مظاهر باز مى‌گردانند.

از نظر حكما، كثرت موجودات خارجى بديهى و انكارناپذير است، پس رأى عرفا خلاف حكم بديهى عقل است و در فلسفه قابل طرح نيست، ازاين‌رو در اين كتاب نيز مطرح نشده است. حداكثر توجيهى كه براى اين قول وجود دارد، و شايد بهترين توجيه باشد، بازگرداندن آن است به سخن صدر المتألهين در مراتب علّى و معلولى وجود.

به عقيده صدر المتألهين وجود معلول عين ربط به‌وجود علت است، حيثيتى جز حيثيت ربط ندارد و از هيچ جهت و به هيچ نحوى استقلال ندارد. پس تمام اشياى عالم عين ارتباط و فقر به‌وجود خداوند تعالى هستند و تنها وجود مستقل در دار هستى وجود خداوند متعال است و بس. پس عالم هستى را وجود خداوند و روابط آن تشكيل داده است كه به منزله اظلال و پرتوهاى او هستند. به عبارت ديگر، مى‌توان «وجود حقيقتى» در سخنان عرفا را به «وجود مستقل» در حكمت متعاليه تفسير كرد. البته با چنين تفسيرى برگشت آن به مشرب چهارم است و خود مشربى مستقل نيست.