كائنات را حاويست. و آخرت از زمان و مكان مبراست، چه از نقصان منزه است. اما نشانها كه از آن باهل زمان و مكان دهند گاه زمانى بود و گاه مكانى تا بلسان قومه بود. و نشان زمان بكمترين زمان تواند بود مانند حال، وَ ما أَمْرُ السَّاعَةِ إِلَّا كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ‌ 2. و نشان مكان بفراخ‌ترين مكانى، وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ‌ 3. و ابداع هم زمانى نيست و صفت او بكمتر زمانى كنند. وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ 4.

پس مبدأ و معاد از اين روى نيز متشابهند. يقين كه آخرتى است؛ تعلقش بزمان و مكان هم برين سياقت گيرد، اما تعلقش بقلت زمان چنانكه گفته‌اند، «اليقينيات لحظات» و بوسعت مكان، أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‌ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ‌.

يادداشت‌ها

(1)- براستى كه او بر هر چيز تواناست. (فصلت 41/ 54)

(2)- و كار قيامت نيست مگر همچون چشم برهم زدنى يا نزديكتر.

(نحل 16/ 17)

(3)- يقينى‌ها لحظه‌هائى هستند.

(4)- آيا آنكه خدا سينه‌اش را بر اسلام گشوده است پس او بر روشنائى‌اى از پروردگار خويش است، (زمر 39/ 22)