گزير نيست، دايه او زمانست و گهواره او مكان. و مرحوم آخوند از باب يازدهم نفس اسفار تا آخر كتاب بسيار به آغاز و انجام نظر دارد.

ص 22 و آخرت از زمان و مكان مبراست، چون آخرت از جنس دنيا نيست، لوازم دنيا از قبيل زمان و مكان براى آن نيست. و طلب مكان جنت و نار كردن و آنان را در جهتى از جهات امتداديه وضعيه دانستن، ناروا است. چه آخرت محض دار تام است و خروج از قوه و استعداد به فعليت در آن راه ندارد، بخلاف دنيا كه دار استكمال و استعداد و قوه و نقص است و چون آخرت نشأه باقى و دائم است و اين نشأه متصرم و متجدد و داثر و هالك است، اختلاف لوازم دال بر اختلاف ملزومات دارد.

آخوند مولى صدرا قدس سره الشريف در فصل سوم باب يازدهم نفس اسفار (ج 4 ص 152 ط 1) همين كلام خواجه را اصل قرار داده است و در پيرامون آن بحث كرده است به اين عنوان: كشف مقال لدفع اشكال الخ. اشكال، طلب مكان براى جنت و نار است و دفع آن به اينكه آخرت تام است و از جنس دنيا نيست تا لوازم دنيوى بر آن متفرع باشد.

فصل پنجم‌

ص 23 در اشاره به حشر خلائق، اين فصل موجز درباره حشر أعمال، فصل خطاب است. فصول نهم و دهم و يازدهم باب يازدهم نفس اسفار ناظر به اين فصل است به خصوص در نهم بترتيب مباحث و آيات و روايات اين فصل بحث‌