باطن ارض. و در بعض سجدات مسنونه با تسنين افتراش به صدر بر وجه مسجد، اشارت آكد است.

و جلوس در «تشهّد» و «سلام»، اشارت است به عبادت معادن و جمادات كه حركات «اينيّه» و «وضعيّه» و «كميّه» در اينها منقطع شده‌اند، و گويا غش كرده‌اند، از قوّت و ارادت و قلّت ظرفيّت اينها. پس، اين است، شطرى از جامعيّت نماز، و جامعيّت تو كه هيكل توحيدى! بيت‌

ظاهرت جزو است و باطن، كلّ كل‌

خويش را قاصر مبين، در عين ذلّ‌

و چون، صمت از باطل و و امساك از اكل و شرب و فعل منافى كه عدميّات‌اند و چه بسيار عدميّات كه منشأ وجودى هستند، چون معدّ و رفع مانع و «تخليه» از رذايل كه شرط «تحليه» به فضايل است. بلكه نماز مشتمل است، بر همه اركان اسلام و فروع دين؛

امّا اشتمال آن به «روزه»، پس ظاهر است، به حسب كفّ از مفطرات، در حال نماز، و امّا بر «زكات» نيز، به حسب قرائت: «مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ» [1] و اينكه اوست مالك وجود الآن- چنانكه بيايد- و به حسب قرائت به صدق: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ». [2]

و امّا بر «حجّ»، به سبب توجّه به قبله- كه كعبه است- و توجّه به صاحب خانه كه در دل است و «دل»، عرش مجيد اوست و اورنگ سلطانى او، در دل عبد مؤمن است: «لا يسعنى ارضى ...»- الحديث- و اطلاقات «عرش» را، جاى ديگر گفته‌ايم. و امّا اشتمال نماز بر «جهاد»، به سبب آنكه فرموده حضرت ختمى است كه: «رجعنا من الجهاد الاصغر الى الجهاد الاكبر». [3]

تو را با ديگران، جنگ است و دشمن در بُنِ خانه‌

بگرد نفس خود برگرد، اگر در بند پرخاشى‌

و هويداست كه با جميع عساكر، از جوارح و قواى روحانى و جسمانى، در