نيست. موادّ، اوامر حق را با قبول صور مطيع‌اند، و ماهيّات، اوامر حق را با قبول وجودات ممتثل‌اند. وجود منبسط، كلمه «كن» است، و ماهيّات به امر «يكون» و: «لا سبيل الّا الى الطّاعة»، چنانكه حق تعالى فرموده: «إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً» [1] و أيضا: «كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ» [2] و: «إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ». [3] و با اين نظر عكوس كفره، در مرائى و خيالات و عكوس آثارشان و اظلّه آنها، راكع و سجّدند للّه: «أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلى‌ ما خَلَقَ اللَّهُ» [4] و در اين بندگى تكوينى، راهروان شاهراه هوشمندى و معرفت، و رهسپران بيغوله بى‌خبرى و غفلت، متساوى الاقدام‌اند.

و در عبادت تكليفى است كه: «فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَ سَعِيدٌ» [5] و كفر و ايمان تشريعى، بسته به استشعار است. پس، عبوديّت تكوينى به ازاء رحمت رحمانيّه است كه: «وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ» [6] و عبادت اختيارى، شكرگزارى رحمت رحيميّه و در برابر آن است.

پس، در اركان نماز و افعال آن، اشارت شده نيز به جامعيّت، آن عبادات تكوينيّه را.

پس، به عبادت قلبيّه و عبوديّت او اشارت است، به عبادت ملائكه علّامه، و به حركات در اوضاع اركانيّه، از قيام به ركوع و نحو اين، اشارت است به عبادت فلك و حركات و جدّ و شوق او، كما قال المعلّم الثّانى:

صلّت السّماء بدورانها، و الارض برجحانها و الماء بسيلانه و المطر بهطلانه و قد يصلّى له و لا يشعر و لذكر اللّه أكبر. [7]

يعنى: عبادت شعورى و تكليفى، اكبر است و صلاة جسم فلك، حركت وضعيّه آن است. و «قيام»، اشارت به عبادت تكوينيّه خود انسان است كه اشرف اوضاع به ازاء اشرف مخلوقات است، و «ركوع»، اشارت به عبادت حيوانات صامته است، و «سجود»، اشارت به عبادت نبات است با شاخه‌ها در ظاهر ارض، و با ريشه‌ها، در