خواهد دادن» [1] ؛ «[زيرا خداوند خود وعده داده كه] در دنيا، نعمت و عافيت بر بنده بنگرداند تا او حال بر خود بنگرداند، اولى تر كه ثواب و عقاب مخلّد، نامستحق و نامعلل نباشد». [2] بنابراين «در باب عذاب، استحقاق معتبر است به ادله عقل و اجماع امت...» [3] ، و نيز ثواب عمل كسى به كسى ديگر ندهد و به گناه كسى، كسى ديگر را نگيرد». [4]
هدايت و اضلال: شيخ درباره معناى مضلّ چند وجه را ياد كرده است:
۱. خداوند آنان را گمراه ناميد و به گمراهى آنان حكم كرد؛
۲. خداوند آنان را گمراه يافت؛
۳. خداوند آنان را به دليل كفرشان، مجازات كرد و خوار گردانيد؛
۴. خداوند آنان را از راه بهشت و پاداش دور كرد؛
۵. خداوند مانعى براى انجام گناه در آنان قرار نداد.
وى معتقد است كه مجبّره نمى توانند به فعل «اركسهم» استدلال كنند؛ زيرا خداوند پس از آن فرمود: «بما كسبوا» و به صراحت آنان را به دليل اعمالشان، مستحق اضلال دانست. [5]
كفر كافر: در مورد ايجاد كفر كافر نيز، شيخ با مذهب جبر به مقابله مى پردازد و معتقد است اگر انسان بر ايمان و طاعت توانايى نداشت، در قيامت «تمنا نكردى كه او را با دنيا آرند تا خيرى كند كه بر آن قادر نباشد» [6] و «اگر خداى تعالى كفر و معصيت در ايشان آفريده بودى، ابليس نگفتى: «وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ» ؛ گفتى: خداى را ملامت كنيد كه مرا و شما را گناهى نيست. «ما أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ» ؛ چه هر يك از ما به

[1] همان، ج ۲، ص ۳۴۰.

[2] تفسير ابوالفتوح رازى، ج ۳، ص ۱۸۱.

[3] همان، ج ۲، ص ۱۵۱.

[4] همان، ج ۱، ص ۲۱۲.

[5] همان، ج ۲، ص ۱۹ و ۳۳۴.

[6] همان، ص ۴۰۱.