عنوان مطرح مى شود:
افعال بندگان: در بحث جبر و اختيار، يكى از محورهاى مهم تعيين نسبت افعال مردم به خدا و خلق است. شيخ سخن مجبره را مى آورد كه مى گويند: «اعمالى كه بندگان مى كنند از كفر و ايمان و طاعت و معصيت و مباح و قبيح، فاعل آن بر حقيقت خداست» [1] ، سپس در آيات متعددى به رد اين سخن مى پردازد. يكى از دلايل وى اين است: «محال است كه خداوند تعالى به آلت و جارحه، فعل كند» [2]
؛ در حالى كه در آيه شريف: «ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ» فعل را به اعضا و جوارح انسان اضافه نموده است، با اينكه مى دانيم خداوند در انجام فعل نياز به آلت و وسيله ندارد. [3]
شيخ براى رد تفويض نيز ضمن تفسير آية الكرسى، جمله «لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» [4] را دليل بطلان نظر مفوضه دانسته كه گفته اند:
«خداى تعالى تفويض خلق عالم كرد با شخص محدث كه او را بيافريد و به نيابت خود بداشت».
بنابراين، او نه جبر را مى پذيرد و نه تفويض را. [5]
ثواب و عقاب: مجبره معتقدند:
«خداى تعالى نامستحق را عقوبت مى كند و ثواب و عقاب نامعلل باشد» [6] و «خداى تعالى به گناه ديگرى، ديگرى را بگيرد و بار عقوبت او بر اين بنهد». [7]
اما ابوالفتوح بر خلاف مجبره، مانند ديگر پيروان مذهب اماميه معتقد است كه خداوند:
«در قيامت با مكلفان كار به استحقاق كند و ثواب و عقاب بر حسب عمل

[1] تفسير ابوالفتوح رازى، ج ۲، ص ۲۳۳.

[2] همان، ج ۱، ص ۶۹۸.

[3] همان، ص ۶۹۸.

[4] بقره (۲): آيه ۲۵۵.

[5] تفسير ابوالفتوح رازى، ج ۱، ص ۴۴۴.

[6] همان، ج ۳، ص ۱۸۱.

[7] همان، ج ۴، ص ۴۸۰.