«كفر و ايمان، افعال قلوب باشد و فعل جوارح اعلام كفر و ايمان باشد و علامت دلالت بود و تكذيب، اعتقاد بود يا حكم بود به كذب كسى...». [1]
فرق ميان ايمان و اسلام: در قرآن آياتى وجود دارد كه بين اسلام و ايمان فرق گذاشته است. ابوالفتوح رازى در تفسير آيه «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُو?مِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا يَدْخُلِ الاْءِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ» گويد:
«آيت دليل است بر اينكه ايمان ديگر است و اسلام ديگر، هم در لغت و هم در شرع؛ چه ايمان تصديق به دل باشد و اسلام، اقرار و استسلام باشد. و خداى تعالى فرق ميان هر دو كرد به اثبات اسلام و نفى ايمان. و اگر هر دو يكى بودى، كلام مناقض بودى. آن گه به اين رها نكرد، گفت: «وَ لَمّا يَدْخُلِ الاْءِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ» ؛ ايمان در دلهاى شما نشد. اين از فعل دل باشد و آن از عمل جوارح. همه مؤمن مسلمان باشد و ليكن همه مسلمان، مؤمن نباشد؛ چه منافقان را حكم اسلام كنند وليكن مؤمن نباشند». [2] (يعنى نسبت بين ايمان و اسلام، به تعبير منطقى، عموم و خصوص مطلق است).
معتزله و بسيارى از خوارج و زيديه، مخالف اماميه اند و معتقدند كه هر مسلمانى، مؤمن است و در دين، هيچ تفاوتى ميان اسلام و ايمان وجود ندارد. شهيد دوم در رساله اش به نام حقائق الايمان از خواجه نصيرالدين طوسى نقل مى كند كه:
«اسلام و ايمان در حقيقت يكى است، ليكن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى آسان كردن كار مردم ميان برداشتن دشواريها به مجرد اينكه كسى شهادتين را بر زبان مى آورد، مادامى كه يقين بر كذب او وجود نداشت، احكام مسلمانى را بر او جارى مى كرد». [3]
ابوالفتوح در تفسير آيه: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا» مى نويسد:
«اى كسانى كه اظهار ايمان كرده ايد به زبانتان، اعتقاد ايمان كنيد به دلهايتان.

[1] روض الجنان، ج ۱، ص ۱۵۳.

[2] همان، ج ۱۰، ص ۲۶۲ ـ ۲۶۳.

[3] حقائق ايمان، ص ۱۳۹ به نقل از شيعه در برابر معتزله و اشاعره، ص ۳۱۴.