معتزله و خوارج احباط را قبول دارند و اشاعره مى گويند ثواب و عقاب در دست خداوند است و او هر كار بخواهد، مى كند.
اما مرجئه مى گويند ايمان به خدا، همه گناهان را از بين مى برد. اما در برابر اين نظريه، اماميه، احباط و تكفير را انكار كرده اند، اما بطلان عمل را در صورت كفر و شرك پذيرفته اند.
ابوالفتوح رازى در ذيل آيه هفت زلزله: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ» مى نويسد اين آيه دلالت دارد بر اينكه احباط، باطل است؛ چون خداوند مى فرمايد انسان ذره ذره كار نيك و بد را مى بيند و احباط با ديدن اعمال منافات دارد و اين ديدن گناهان با بخشش گناهان منافات ندارد. [1]
در اينجا اين اشكال عمده مطرح است كه اگر كسى اوّل عمرش مؤمن حقيقى بود و آخر عمرش كافر مطلق شد، با نفى احباط، خالد در آتش است يا خالد در بهشت، و اين محال است. ابوالفتوح در جواب اين شبهه مى نويسد كه اين خود دليل است بر اينكه مؤمن حقيقى، هرگز كافر نمى شود. [2]
معتزله براى اثبات نظريه خود دلايلى آورده اند كه ابوالفتوح در ذيل اين آيات به آنها پاسخ مى دهد:
۱. آيه ۲۱۷ بقره: «وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ» مى نويسد ارتداد مؤمن نزد ما درست نيست؛ چون ايمان استحقاق ثواب ابدى است، و كفر استحقاق عقاب ابد، و جمع محال است، مگر اينكه قائل به احباط شويم و احباط را هم ما قبول نداريم. پس معلوم مى شود مسلمانى كه مرتد شده، يا ايمانش واقعى نبوده يا اظهار ارتداد او تقيه بوده، يا غرض ديگرى باعث ارتداد او شده. [3]
۲. آيه ۲۳ فرقان: «وَ قَدِمْنا إِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً» مى نويسد: ما

[1] روح الجنان، ج ۱۲، ص ۱۴۸.

[2] همان، ج ۳، ص ۱۰۲.

[3] روض الجنان، ج ۳، ص ۲۰۱.