بنابراين، نيش و نوش، عذاب و ثواب، تشويق و كيفر، هر دو ضرورى است.

نتيجه اين كه، خداوند متعال هيچ نيازى به عبادت ما ندارد و گناهان ما هيچ ضررى به او نمى‌زند؛ ولى از آنجا كه اراده كرده ما را تربيت كند و به سوى تكامل رهنمون باشد، بدين جهت برنامه‌هاى تربيتى انبياء را براى ما فرستاده و بهشت و جهنّم را ضامن اجراء اين برنامه‌هاى سعادت آفرين قرار داده است. و اين مطلب چقدر زيبا در دعاى افتتاح انعكاس يافته، آنجا كه مى‌فرمايد:

أَيْقَنْتُ أَنَّكَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ فِى مَوْضِعِ الْعَفْوِ و الرَّحْمَةِ، وَ أَشَدُّ الْمُعَاقِبِينَ فِى مَوْضِعِ النَّكَالِ وَ النَّقِمَةِ

پروردگارا! به يقين مى‌دانم كه تو در جايى كه جايگاه بخشايش و رحمت است، از همه مهربان‌ترى، و در مقام عبرت‌دادن بدكاران و مجازات گناهان، سختترين عقاب‌كنندگانى!

آرى، خداوند در جايش اهل عفو و رحمت و بخشايش، و در جايش اهل عذاب و مجازات و كيفر است، و بدون اين دو، تربيت امكان‌پذير نيست.

خوف و رجاء، دو بال براى پرواز

با توجّه به آنچه گذشت، مسلمان واقعى كسى است كه هم خوف از جهنّم داشته باشد و هم اميدوار به بهشت. و لازم است كه دو كفّه اين ترازو همواره مساوى و به اندازه هم باشد، نه رجا بيشتر از خوف و نه خوف بيشتر از رجا؛ زيرا اگر اين تعادل از بين برود، اين پرنده سالم به مقصد نمى‌رسد.

در حديث بسيار زيبايى از امام صادق عليه السلام به نقل از پدر بزرگوارش امام باقر عليه السلام چنين مى‌خوانيم:

إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ فِى قَلْبِهِ نُورانِ؛ نُورُ خِيفَةٍ وَ نُورُ رَجَاءٍ لَوْ وُزِنَ هذا لَمْ يَزِدْ عَلى‌ هذا وَ لَوْ وُزِنَ هذا لَمْ يَزِدْ عَلى‌ هذا [1]

[1]. اصول كافى، جلد 2، صفحه 67، باب الخوف و الرّجا، حديث اوّل.