بدين ترتيب با برنامه دقيق اسلام، آزادى تدريجى بردگان تحقّق يافت؛ يعنى صدها سال قبل اين اينكه دنيا اعلاميه آزادى بردگان را صادر كند، اسلام برنامه آزادى تدريجى آنها را طرّاحى و عملى ساخت.

2- بردگى‌هاى مدرن‌

قرآن مجيد انسانهاى مؤمن را آزاد و مشركان بت‌پرست را اسير و برده مى‌شناسد. از اين تعبير درمى‌يابيم كه بردگى و اسارت منحصر در معناى معروف آن نيست، بلكه انواع و اقسام ديگرى نيز دارد؛ بردگى شهوات، بردگى هوى و هوس، بردگى پول و ثروت، بردگى جاه و مقام و ديگر اقسام بردگى‌هاى مدرن.

ابن عبّاس مى‌گويد: «اوّلين درهم و دينارى كه بر روى زمين سكّه زده شد، شيطان به آن نگاهى كرد، سپس آن دو را لمس نموده و بوسيد، سپس روى چشمانش گذاشت و بعد روى سينه‌اش قرار داد و گفت: «أنْتما قُرَّةُ عَيْنى وَ ثَمَرَةُ فُؤدى‌ ما ابالى مِنْ بَنى آدَمْ اذا احَبُّوكُما انْ لا يَعْبُدُوا وَثَناً»؛ اى نور چشم من و اى ميوه دل من، اگر فرزندان آدم شما را پرستش كنند باكى نيست كه ديگر بتها را نپرستند. [1]

يعنى بتِ پول و ثروت و بردگىِ مال و منال دنيا، به مراتب خطرناك‌تر از بردگى مرسوم است.

دنياى امروز كه اعلان آزادى بردگان و الغاى برده‌دارى نمود، در واقع شكل برده‌دارى را عوض كرده است، ولى بردگى هنوز به گونه‌اى ديگر وجود دارد.

قدرت‌هاى بزرگ جهان در توجيه جنايات خود صريحاً مى‌گويند: اين جنايات مقتضى منافع ماست؛ اگر جنگ و خونريزى و كشت و كشتار و اختلاف‌

[1]- بحارالانوار، جلد 70، صفحه 137.