«ما عبد اللَّه تعالى بشى‌ءٍ أفضل من الفقه في الدّين‌

؛ خداوند متعال عبادت نشده به چيزى كه بافضيلت‌تر از فقه در دين باشد». [1]

«إنّ لكلّ شى‌ءٍ دِعامة و دِعامة هذا الدّين الفقه‌

؛ براى هر چيزى ستونى است و ستون اين دين، فقه است». [2]

«إذا مات المؤمن الفقيه ثلم فى الاسلام ثُلمة لا يسدّها شى‌ء

؛ هنگامى كه مؤمن فقيه از دنيا برود شكافى در اسلام به وجود مى‌آيد كه چيزى آن را پر نمى‌كند». [3]

«ما من أحدٍ يَموت من المؤمنين أحبّ إلى إبليس من موت فقيهٍ‌

؛ براى شيطان مرگى محبوب‌تر از مرگ فقيه نيست». [4]

به هر حال، با توجّه به اينكه از مباحث گذشته بدست آمد كه واژگان مزبور اختصاصى به احكام و مسائل فرعى چون طهارت و نماز و تفريعات طلاق و لعان و بيع و اجاره ندارد بلكه «فقه» و «تفقّه» در لسان آيات و روايات، معادل واژگانى چون «دين‌شناسى» و «اسلام‌شناسى» است و «فقيه» به كسى گفته مى‌شود كه بصيرت لازم را در مجموعه دين اعم از معارف و اخلاق و احكام دارا باشد، روشن مى‌شود كه ذهنيّت موجود در اين رابطه، با حقيقت مسأله، چقدر فاصله دارد و چه غفلتى دامن‌گير عده‌اى از دانش‌پژوهان و طالبان علوم دينى شده است؛ غفلت از معارفى كه لبّ دين و نردبان صعود است: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ» [5] و غفلت از اخلاقيات و تهذيب نفسى كه معيار صلاح و فلاح است: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها». [6]

بر همه فرهيختگان اصيل حوزوى و نوانديشان راسخ دينى است كه به تبيين اين حقيقت بپردازند كه «فقها» كسانى نيستند كه تنها در فروع و احكام فرعى غور كنند و «فقيه كتاب و سنّت» و يا «فقيه اهل بيت» به كسى گفته نمى‌شود كه از معارف حقّه و حقايق تفسيرى و قرآنى و دقايق آفات نفسانى چيزى نداند، بلكه «الفقيه كلّ الفقيه» كسى است كه فراگيرى معارف قرآنى را بر همه چيز مقدّم بدارد و چيزى را فداى آن نسازد

«الفقيه كلّ الفقيه من .... و لم يَدَع القرآن رغبةً عنه إلى ما سواه» [7]

و باور كند كه علوم برخاسته از كتاب و سنّت، هم «آية محكمة» دارد و هم «فريضة عادلة» و هم «سنّة قائمة». [8]

گرچه بايد در اين رابطه نيز زمام قلم و ذهن خويش را به دست گرفت تا طغيان نكند و با اغراق در اين مسأله سبب نشود كه آن تفريط، دانش‌پژوى علوم دينى را به ورطه افراط بيفكند و اين تبيين و برجسته شدنِ رجحان معارف و اخلاق، سبب كم رنگ شدن ارزش فقه و بصيرت در حلال و حرام و

[1]. اصول سرخسى‌، ج 1، ص 10 از رسول خدا صلى الله عليه و آله.

[2]. الكامل‌ (عبد اللَّه بن عدى)، ج 1، ص 378، از رسول خدا صلى الله عليه و آله.

[3]. كافى‌، ج 1، ص 38، ح 2.

[4]. همان مدرك، ح 1.

[5]. فاطر، آيه 10.

[6]. شمس، آيه 9.

[7]. سنن دارمى‌، ج 1، ص 89 از على بن ابى طالب عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله؛ الدرّ المنثور، ج 5، ص 332 عن على عليه السلام.

[8]. كافى‌، ج 1، ص 32، ح 1 عن النبى صلى الله عليه و آله: «انّما العلوم ثلاثة: آية محكمة و فريضة عادلة و سنة قائمة».