مى‌شود و اين خود يكى از جلوه‌هاى خاتميّت و جامعيّت اسلام است.

گفتار چهارم: گونه‌شناسى تأثير زمان و مكان‌

حال كه با قلمرو و كيفيت تأثير زمان و مكان آشنا شديم بجاست كه با نگاهى ديگر به گونه «تأثير زمان و مكان در مفاهيم قرآنى»، در «سيره نظرى و عملى معصومان» و در «فتاواى فقهاى قديم و معاصر» نظرى افكنده شود، زيرا گونه تأثير زمان و مكان در هر يك از موارد ياد شده متفاوت است.

1. گونه تأثير در مفاهيم قرآنى‌

الف) قرآن در طول 23 سال و در مكانهاى متعدد- عمدتاً مكّه و مدينه- نازل شده است. دور نيست اگر طول زمان و گستره مكان، تأثير خود را در قرآن گذاشته باشد، به گونه‌اى كه آيات مكّى و مدنى طبق برخى تفاسير امتيازاتى دارند؛ مثلًا آيات مكّى نوعاً متمركز در انذار و يادآورى مبدأ و معاد هستند، زيرا مردم جاهلى بايد آماده پذيرش اسلام مى‌شدند و نيز فشار مشركان، آيات صبر و مقاومت را طلب مى‌كرد. در حالى كه آيات مدنى، آياتى است كه در زمان تشكيل حكومت نازل شده است و ناظر بر جهاد براى حفظ، توسعه، تداوم حكومت و نيز آموزش اخلاق مدنى و عبادى و اخلاقى و اجتماعى به مردم است. اگر گفته شود كه در مكّه اصول دين و در مدينه فروع دين موضوع اصلى و غالبى نزول آيات بود سخنى درست است.

ب) گونه دوم تأثير زمان و مكان در قرآن، نسخ بعضى آيات است. نسخ در حقيقت رفع حكم به سبب انقضاى زمان و مدّت آن حكم است، حكمى كه در موارد نسخ جعل مى‌شود در واقع مقيّد به زمان خاصّى است كه آن زمان پيش خداوند معلوم و پيش مردم مجهول است. [1] و پس از پايان آن رسماً اعلام مى‌شود.

آيات قبله و نجوا از نمونه‌هاى بارز نسخ هستند.

ج) گونه‌اى ديگر از تأثير زمان در مباحث قرآنى مواردى است كه خاص، طبق مصالحى مدتى بعد از زمان عام بيان مى‌شود، مثلًا مى‌فرمايد: «كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالًا طَيِّباً» [2] كه يك حكم عام در مورد حليّت مأكولات و موادّ غذايى است. سپس به تدريج موارد تخصيص را با گذشت زمانهاى مختلف بيان مى‌كند، زيرا مصلحت در بيان تدريجى احكام است؛ مثلًا بعد از مدّتى مى‌فرمايد: «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ ...» [3] و يا مثلًا حكم تحريم شراب كه به صورت تدريجى نازل شد تا با آماده ساختن مخاطبان تأثير قطعى خود را بگذارد. آنچه گفته شد در مورد مطلق و مقيّد و مجمل و مبيّن نيز صادق است.

د) نوع چهارم تأثير، بعد از اتمام نزول آيات‌

[1]. بداية المعارف الالهيّة فى شرح عقائد الاماميّة، ص 200.

[2]. بقره، آيه 168.

[3]. مائده، آيه 3.