قابل تصوّر است كه مربوط به فهم آيات در طول زمان و در ارتباط با نيازها و خواسته‌هاى جديد مى‌شود، چنانكه در روايتى كه سابقاً از امام صادق عليه السلام ذكر شد، آمده است:

«إنّ اللَّه تبارك و تعالى لم يجعله لزمان دون زمانٍ و لا لناسٍ دون ناس فهو فى كلّ زمانٍ جديد و عند كل قومٍ غضّ إلى يوم القيامة»

؛ [1] يعنى مفاهيم قرآنى به گونه‌اى زمان شمول و مكان شمول، بيان شده است كه قابل انطباق بر همه زمانها و مكانها و جواب گوى همه نيازها در بستر زمان و گستره مكان است و مطابق روايت فضيل از امام باقر عليه السلام:

«يجري كما تجري الشّمس و القمر

؛ همانند جريان دائمى خورشيد و ماه، قرآن جريان و سريان دارد». [2]

قابل توجّه است كه آنچه در طول زمان اتّفاق مى‌افتد يا فهم تازه‌اى است و يا تطبيق بر مصداق تازه‌اى. البتّه نبايد فراموش كرد كه منظور فهم تازه در چارچوبه قواعد باب الفاظ و ادبيات عرب است.

اين نكته نيز گفتنى است با توجّه به اينكه قرآن يكى از منابع و بلكه اصلى‌ترين منبع استنباط است تأثير زمان و مكان در فهم آيات قرآنى خصوصاً در قسم چهارم، در بسيارى از موارد به معناى تأثير زمان و مكان در استنباط نيز هست.

2. گونه تأثير زمان و مكان در سيره نظرى و عملى معصومان عليهم السلام‌

پيشواى معصوم، از خطا و نسيان در نظر و عمل منزّه است. در عين حال بين معصومان گاهى در نظر و عمل در طول زمان و نسبت به امكنه مختلف تفاوتهايى مشاهده مى‌شود. اين تفاوت ناشى از نيازهاى زمان و مكان است و نه چيز ديگر:

الف) تأثير در سيره نظرى و نحوه گفتار

اين اختلاف ناشى از شرايط و شأن صدور روايات است كه گاه در چهره تعارض روايات، ظاهر مى‌شود كه فقها نخست آن را از طريق جمع دلالى؛ يعنى تخصيص و تقييد حل مى‌كنند و در صورت عدم امكان جمع دلالى، به سراغ اخبار علاجيّه و مرجّحات سندى مى‌روند و با استفاده از روش تعادل و تراجيح به علاج مى‌پردازند. در نتيجه يا يكى از دو دسته روايات را به جهت برخوردارى از بعضى مرجّحات ترجيح مى‌دهند و يا در صورت تكافؤ و هم سنگ بودن به سراغ تخيير و يا تساقط و در نتيجه اصول عملى مى‌روند، مهم آن است كه اين تأثيرات و تغييرات وجود دارد بدون آنكه ضربه‌اى به عصمت آن امام معصوم عليه السلام بزند، زيرا اين اختلاف در تعبير و گفتار از شرايط خاصّ زمانى و مكانى نشأت گرفته و در واقع مقتضاى زمان و مكان هر امام با امام ديگر متفاوت است؛ مثلًا يكى از آن بزرگواران در شرايط

[1]. بحار الأنوار، ج 17، ص 213.

[2]. همان مدرك، ج 23، ص 197.