باشند. توضيحات بيشترى در بحث نقش زمان و مكان در اجتهاد در همين كتاب داده شده است.

دوره‌هاى شش‌گانه فقه اهل سنّت‌

محقّقان و دانشمندانى كه دوره‌هاى فقه اهل سنّت را پى‌گيرى كرده‌اند، درباره ادوار فقه اهل سنّت، نظرات متفاوتى دارند.

استاد محمّد مصطفى شلبى در كتاب‌ المدخل فى التعريف بالفقه الاسلامى‌ مى‌نويسد:

«برخى‌ها آن را به چهار دوره، برخى به پنج دوره، برخى به شش دوره و برخى نيز به هفت دوره تقسيم كرده‌اند».

نامبرده دوره‌هاى فقه اهل سنّت را به چهار دوره تقسيم مى‌كند. [1]

حجوى ثعالبى‌ [2] (م 1376) نيز دوره‌هاى فقه اهل سنّت را به چهار دوره تقسيم كرده است. [3]

برخى ديگر از محقّقان اهل سنّت مانند شيخ محمّد خضرى بك‌ [4] (م 1345) ادوار فقه را مطابق حوادث و اتفاقاتى كه در عصرهاى مختلف به وجود آمد و سبب تكامل آن گرديد، تقسيم كرده است. وى در هر دوران فقيهانى را كه در مسير غناى ميراث فقهى كوشيده‌اند، نام برده است.

در تقسيم وى، دوره‌هاى فقه اهل سنّت، پنج دوره است. [5]

به هر حال، تاريخ فقه اهل سنّت و سير تحوّل و دگرگونى آن را در شش دوره، مورد بررسى قرار مى‌دهيم؛ زيرا اين تقسيم، به واقعيّت نزديك‌تر و براى تفكيك و بازشناسى دوره‌ها دقيق‌تر است.

برخى از محقّقان اهل سنّت دوره اوّل را، عصر رسول خدا و به عبارتى عصر تكوين فقه دانسته‌اند ولى از آنجا كه عصر رسول خدا صلى الله عليه و آله، عصر تشريع و مشترك ميان همه مذاهب اسلامى است، لذا ما دوره‌هاى پس از آن حضرت را مورد بررسى قرار مى‌دهيم.

دوره اوّل: عصر صحابه و تابعين‌

اين دوره پس از رحلت رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله آغاز و تا اوايل قرن دوم ادامه مى‌يابد. پس از ارتحال رسول خدا صلى الله عليه و آله جمعى از مسلمانان براى يافتن احكام شرعى سراغ صحابه مى‌رفتند و از آنان فتوا مى‌گرفتند.

[1]. المدخل فى التعريف بالفقه الاسلامى‌، ص 50- 49 (مشروح اين دوره‌ها از ص 150- 50 آمده است).

[2]. محمّد بن حسن بن عربى بن محمّد حجوى ثعالبى از علماى مالكيّه سلفيّه از مغرب است. وى داراى كتابهاى متعدّدى است كه مهم‌ترين آن الفكر السامى فى تاريخ الفقه الاسلامى نام دارد كه در چهار جلد منتشر شده است (الاعلام زركلى‌، ج 6، ص 96).

[3]. الفكر السّامى‌، ج 1، ص 3 به بعد.

[4]. محمّد بن عفيفى باجورى، معروف به «خضرى» فقيه، اصولى، مورّخ، اديب؛ در قاهره زاده شد و در همان جا وفات يافت. از تأليفات اوست: اصول الفقه و تاريخ التشريع الاسلامى (معجم المؤلّفين‌، ج 10، ص 295).

[5]. به كتاب وى، تاريخ التشريع الاسلامى‌ مراجعه شود. استاد مصطفى زرقاء نيز در كتاب‌ المدخل الفقهى العام‌ از شيوه شيخ محمّد خضرى بك پيروى كرده است.