هر چند با تشكيل حكومت شيعى (نه مذهب شيعه) در ايران توسّط صفويّه، عرصه ورود فقهاى شيعه به مسائل حكومتى و سياسى اسلام بيشتر گرديد؛ ولى در ادامه، با گسستن حاكمان از فقها، بار ديگر عرصه تلاش فقيهان بيشتر به مسائل فردى و عبادى معطوف گرديد، اما ورود استعمار غرب با دو چهره جديد، عرصه تازه‌اى براى تلاش فقها فراهم كرد؛ اين دو چهره كه دو عامل مهم براى به صحنه كشاندن فقها بود عبارت است از:

1. تلاش استعمارگران براى تصرّف كشورهاى اسلامى.

2. تلاش استعمار نو براى سلطه فرهنگى، اقتصادى و سياسى بر مسلمين به شيوه‌اى تازه و توسّط ايادى و وابستگان داخلى.

در عرصه نخست حضور استعمارگران در ايران و عراق، سبب برخورد فقهاى شيعه با آنان گرديد و همين مسائل راه ورود فقهاى شيعه را به عرصه مسائل اجتماعى باز كرد و موجب صدور فتواهاى تاريخى و يا ورود به ميدان مبارزه با استعمارگران گرديد؛ كه از اين نمونه‌ها مى‌توان به فتواى آية اللَّه ميرزا محمّد تقى شيرازى (م 1338) به جهاد بر ضدّ اشغالگرى انگلستان و شركت وى و ديگر فقها در جهاد عليه انگليسى‌ها اشاره كرد. [1]

در عرصه دوم نيز، مى‌توان به فتواى ميرزاى بزرگ شيرازى (م 1312) در ارتباط با تحريم تنباكو، براى خلع يد انگليس از ايران و همچنين حمايت آخوند خراسانى (م 1329) و ميرزاى نائينى (م 1355) از مشروطه خواهان و مخالفت با استبداد قاجارى اشاره كرد. كتاب‌ تنبيه الامة و تنزيه الملّة ميرزاى نائينى را كه درباره ضرورت مشروطه و دستور العمل آن نوشته شده، بايد در همين راستا ارزيابى كرد.

در آخرين حلقه اين سلسله از فقها، امام خمينى قدس سرّه قرار دارد كه با طرح حكومت اسلامى و نظريه ولايت فقيه، مبارزه‌اش را بر ضد استبداد داخلى و استعمار خارجى آغاز كرد و به سقوط رژيم سلطنتى در ايران و تشكيل حكومت اسلامى گرديد.

به هر حال، در مبارزه اين سلسله از فقهاى شيعه با هر دو شيوه استعمارگران و برخورد فرهنگ اسلامى با تمدّن غرب، چالشهاى تازه‌اى در عرصه‌هاى مختلف اجتماعى و حكومتى پيش آمد و مخصوصاً با طرح مسائل جديد و پرسشهاى نوپيدا و القاى شبهات از ناحيه روشنفكران وابسته فكرى به دانشمندان غربى، در عرصه فقه نيز، نگرشى تازه به مسائل فقهى ميان فقها پديد آمد كه در نتيجه، در عرصه‌هاى اقتصاد، سياست، احوال شخصيّه و مانند آن- كه گاه تحوّلات جديد بدان دامن مى‌زد- تلاش تازه و عميقى صورت گرفت.

طرح مباحث حكومت اسلامى، ولايت فقيه، دموكراسى و حق انتخاب، مردم سالارى دينى، بيمه، بانك، پيوند اعضا، تلقيح، بانك خون، ارتباطات بين الملل، حق مالكيّت كشورها بر فضا و اعماق زمين و

[1]. ر. ك: اعيان الشيعة، ج 9، ص 192.