نيست، بلكه ترتيب و تأخير بيانى است. زيرا در جمله‌هاى قبل اشاره به آفرينش انواع موجودات و كائنات شده است و به يقين آفرينش فضا و سپس كرات آسمانى و زمين، بعد از آن، نمى‌تواند باشد. در حقيقت در فراز گذشته بحثى اجمالى در باره آفرينش موجودات شده و در اين قسمت شرح و تفصيل تازه‌اى براى آن بيان مى‌فرمايد.

در هر حال ظاهر اين عبارات اين است كه فضا يكى از مخلوقات يا نخستين مخلوق در عالم مادّه است. ولى بعضى از فلاسفه و متكلّمان، در اين كه فضا امر وجودى يا عدمى است؟ ترديد كرده‌اند و بعضى معتقدند: همان گونه كه زمان بعد از پيدايش موجودات و حركت آنها حاصل مى‌شود (چون زمان همان اندازه‌گيرى حركت است) مكان نيز بعد از پيدايش اجسام مختلف و مقايسه آنها با يكديگر حاصل مى‌گردد. در حالى كه بسيار مشكل است ما تصوّر كنيم هنگامى كه نخستين جسم به وجود آمد مكانى مطلقا وجود نداشت.

هنگامى كه عمارت چندين طبقه‌اى را ايجاد مى‌كنيم، همان گونه كه محلّى در روى زمين لازم دارد، فضايى را در بالاى زمين اشغال مى‌كند و اگر عمارت بزرگترى را ايجاد كنيم فضاى بزرگترى را مى‌طلبد.

به هر حال ما ظاهر كلام حضرت را كه مى‌فرمايد: فضا و اطراف آن و طبقات آن مخلوق خداست مى‌پذيريم و بحث بيشتر در اين باره را به جاى خودش موكول مى‌كنيم.

نكته آيا جهان مادّه حادث است؟

در اين كه آيا عالم مادّه حادث است يا قديم و ازلى؟ در ميان دانشمندان و فلاسفه گفتگوست. بعضى آن را قديم و ازلى مى‌دانند و گروه زيادى آن را حادث‌