خلاصه مى‌كند، و فلاح و رستگارى و نجات را در آن مى‌شمرد.

همين معنى با مختصر تفاوتى در آيه ششم آمده و جالب اين كه «تزكيه اخلاق» در آن مقدّم بر نماز و ياد خدا ذكر شده كه اگر تزكيه نفس و پاكى دل و صفاى روح در پرتو فضائل اخلاقى نباشد، نه ذكر خدا به جائى مى‌رسد و نه نماز روحانيّتى به بار مى‌آورد.

و بالاخره در آخرين آيه، از معلّم بزرگ اخلاق يعنى لقمان سخن مى‌گويد و از علم اخلاق به «حكمت» تعبير مى‌كند و مى‌گويد: «ما (موهبت بزرگ) حكمت‌ را به لقمان داديم، سپس به او دستور داديم كه شكر خدا را در برابر اين نعمت بزرگ به جا آورد!

(وَلَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ انِ اشْكُرْلِلَّهِ)».

با توجّه به اين كه ويژگى «لقمان حكيم» آن چنان كه از آيات سوره لقمان استفاده مى‌شود تربيت نفوس و پرورش اخلاق بوده است بخوبى روشن مى‌شود كه منظور از «حكمت» در اين جا همان‌ «حكمت عملى» و آموزشهايى است كه منتهى به آن مى‌شود يعنى «تعليم» براى «تربيت»!

بايد توجّه داشت كه حكمت همان گونه كه بارها گفته‌ايم در اصل به معنى «لجام» اسب و مانند آن است؛ سپس به هر «امر بازدارنده» اطلاق شده است، و از آنجا كه علوم و دانشها و همچنين فضائل اخلاقى انسان را از بديها و كژيها باز مى‌دارد، اين واژه بر آن اطلاق شده است.

نتيجه‌

آنچه از آيات بالا استفاده مى‌شود اهتمام فوق‌العاده قرآن مجيد به مسائل اخلاقى و تهذيب نفوس به عنوان يك مسأله اساسى و زيربنايى است كه برنامه‌هاى ديگر از آن نشأت مى‌گيرد؛ و به تعبير ديگر، بر تمام احكام و قوانين اسلامى سايه افكنده است.

آرى! تكامل اخلاقى در فرد و جامعه، مهمترين هدفى است كه اديان آسمانى بر آن‌