بربسته و هرج و مرج و فساد، رايج شده است. به همين علّت در راه‌هايى كه سابق امن بود، اكنون دزد و راهزن مى‌بينم.[1]

در چنين اوضاع اجتماعى نابه‌سامانى، افغان‌ها به ايران حمله كردند و با محاصره اصفهان و سرانجام تصرّف آن، علاوه بر ايجاد قحطى و كشتار فاجعه‌آميز عدّه بسيارى از مردم، از نظر فرهنگى و علمى نيز ضايعات بسيارى پديد آوردند و عدّه‌اى از دانشمندان در اصفهان، قزوين و شيراز و ... كشته شدند. به عنوان نمونه، به موارد زير مى‌توان اشاره كرد:

1. علّامه محمّد على سكّاكى شيرازى، در هنگام تسلّط افغانيان مهاجم بر شيراز در سال 1135 ق، به شهادت رسيد.

2. سيّد ميرزا مهدى شيرازى در همان غائله سلطه افغان‌ها بر شيراز در سال 1135 ق، به شهادت رسيد.

3. آقا محمّد مهدى مازندرانى در سال 1140 ق، پس از تسلّط افغان‌ها بر اصفهان به دست افغان‌هاى قندهارى شهيد شد.

4. حاج محمّد رضى قزوينى، در حدود سال 1135 ق، در آشوب افغانيان به شهادت رسيد.

5. محمّد رضا (رضا) قزوينى، از علماى بزرگ شيعه در مبارزه با مهاجمان افغانى در ديال‌آباد قزوين بعد از سال 1136 ق، به شهادت رسيد.[2]

برخى عالمان، از اصفهان متوارى شدند و به عراق يا جاهاى ديگر، فرار كردند، چنان كه ملّا محمّد جعفر بن طاهر خراسانى (زنده در 1151 ق) در حاشيه‌اش بر منهج المقال مى‌گويد:

[1]. رك: تاريخ صفويه، ص 385- 474.

[2]. شهداء الفضيلة( شهيدان راه فضيلت)، ترجمه: جلال الدين فارسى، ص 235، 358، 364، 376- 378.