چهارم، خلفا به صاحبان منصب اميرالامرايى متّكى بودند و حتى گاهى به دستور آنها نصب و عزل مى‌شدند.[1] خليفه از قدرت واقعى محروم بود و فقط مرجعيت روحانى داشت؛[2] اما فاطمى‌ها همين قدرت روحانى را نيز براى خليفه بغداد، قائل نبودند.[3] مهم‌ترين دولت‌هاى حاكم در سرزمين پهناور اسلامى در اين دوره، عبارت بودند از: آل بويِه، سامانيان، غزنويان، سلجوقيان، فاطميان و آل حمدان.

1. آل بويِه (334- 447 ق)

آل بويه قدرتمندترين حكومت را در سده چهارم تا اواسط سده پنجم تشكيل دادند. آنان اهل ديلم و از طايفه شيردل آوندان بودند كه خاستگاهشان، ارتفاعات گيلان در جنوب درياى خزر بود.[4] برخى، نفوذ اسلام را ميان مردم ديلم در سده چهارم، به كوشش حسن بن على علوى، معروف به ناصر اطروش (م 304 ق) دانسته‌اند.[5] با اين حال، بر پايه برخى قراين، اسلام، پيش از اين تاريخ، وارد ديلم شده بود. ديلميان پناهگاه مستحكمى داشتند و از سال 175 تا 250 ق، به تدريج، علويانِ گريخته از آزار و ستم عباسيان را پناه مى‌دادند.[6] حسن بن زيد علوى (م 270 ق) مذهب شيعه را در ديلمستان ترويج كرد و پايه‌هاى حكومت مستقلّ علوى را در ديلم و گيلان برپا كرد. پس از او، ناصر اطروش نيز حكومت علوى را تشكيل داد.[7]

[1]. احياى فرهنگى در عهد آل بويه، ص 72.

[2]. البداية و النهاية، ج 11، ص 240.

[3]. فهرس التراث، ص 323.

[4]. احياى فرهنگى در عهد آل بويه، ص 68.

[5]. آل بويه نخستين سلسله قدرتمند شيعه، ص 61- 62.

[6]. احياى فرهنگى در عهد آل بويه، ص 69- 70.

[7]. تاريخ ابن خلدون، ج 4، ص 419.