نكته قابل ملاحظه اين است كه در آيه نخست مى گويد: سرنوشت شما با شما است (طائِرُكُمْ مَعكُم)، زيرا اعمال انسان، سازنده سرنوشت خويش است، ولى آن جا كه از علم محيط خدا نسبت به سرنوشت انسان سخن به ميان مى آورد، مى گويد: سرنوشت شما نزد خدا است.(إِنّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ).

قرآن در آيات ديگر حالات و اعمال پيشين انسان را علت گرفتارى ها و دگرگونى ها مى داند:

(وَما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَة فَبِما كَسَبَتْ أَيدِيكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ كَثِير).[1]

«هر مصيبتى به شما برسد، به خاطر كارهايى است كه انجام داده ايد، و از بسيارى عفو مى كند».

و در آيه ديگر مى فرمايد:

(إِنَّ اللّهَ لايُغَيّرُ ما بِقَوم حَتّى يُغَيّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ).[2]

«خداوند وضع گروهى را دگرگون نمى كند مگر اين كه آنان قبلاً وضع خود را دگرگون سازند».[3]

در پايان بحث نكاتى را يادآور مى شويم:

1. آيات قرآنى و دلايل عقلى به روشنى ثابت كرد كه توحيد در «خالقيت» مانع از آن نيست كه نظام آفرينش بر اساس علت و معلول استوار گردد و هر پديده اى به دنبال سبب خاصى پديد آيد، زيرا تأثير سبب ها جدا از اراده و مشيت خدا نيست و به گونه اى فعل او است.

2. گاهى مصالح ايجاب مى كند كه خداوند سبب را از سببيت باز دارد و اثر علت را از آن سلب نمايد; مثلاً به آتش فرمان دهد كه ابراهيم را نسوزاند[4]