فرضيه اى است تا صحت و بطلان آن روشن گردد.

انسان جست وجو گر از علل حادثه اى، مجموع احتمالات را يكى پس از ديگرى از نظر مى گذراند و در وضع هر كدام را به گونه اى مطالعه مى كند. لحظه اى آن را علت فرض مى كند و تا روشن شدن نتيجه، دست از فرض خود بر نمى دارد. وقتى بى پايگى فرضيه نخست روشن گرديد، فرضيه دومى را جاى گزين فرضيه نخست مى سازد و در تمام احوال، حالت جستوجوگرانه بر همه فروض حكم مى كند،بى آن كه تصديقى در كار باشد.

گذشته بر اين، آيه (وَكَذلِكَ نُرى إِبْراهيم...) مى رساند كه ابراهيم در تمام مواقع از لطف خاص خداوند بهره مند بوده و از آن مدد مى گرفت و از خدا مى خواست كه وى با طى اين مراحل و ابطال فرضيه اى پس از فرضيه اى از ملكوت آسمان ها و زمين; يعنى از حاكميت و مالكيت مطلقه خدا بر آن ها، كاملاً آگاه گردد و با برهانى شك زدا، مؤمن و مطمئن گردد كه تدبير انسان در دست خداست، نه در دست اين اجرام نورانى كه خود در چنگال قوانين طبيعت اسير و محكوم هستند، و با اين فرض، معنا ندارد كه جمله (هذا ربّى) به معناى تصديق قلبى و ربوبيت اين اجرام باشد; به عبارت ديگر او مى خواست با ديده يقين، ملكوت آسمان ها و زمين و وابستگى و تعلق آن ها را به قدرت خدا، مشاهده كند تا در جرگه «يقين داران» و به تعبير قرآن جزو «موقنين» گردد.

البته اين سخن به آن معنا نيست كه وى تا آن لحظه نسبت به موضوع فاقد يقين بوده است، نه، بلكه او از طريق فطرى مى دانست كه كارگردان اصلى انسان و جهان، خداى آفريدگار است; ولى مى خواست از طريق استدلال به آن چه كه فطرت به آن دعوت مى كرد، نيز برسد.

اين مطلب درباره ابراهيم تازگى ندارد و در معاد انسان و جهان نيز تكرار