وجدان، ندايى است كه انسان آن ارا از درون ميشنود، در حالى كه قسمت اعظم عقيده مذهبى، انديشههايى است كه از خارج بر ذهن انسان وراد ميگردد، و چون انسان به هر دو علاقهمند و پايبند است، هر گاه ميان اين دو، ستيزى روى دهد، بسيار جانكاه و آزار دهنده خواهد بود.

مسأله به رسميّت شناختن حكومتهاى زور و ستم و لزوم پيروى از فرمانهاى آنان، انديشهاى است كه وجدان انسان آزاده، به شدت آن را رد ميكند، و آنرا منافى اصول حريت و عدالت ميشناسد، زيرا مايه تقويت ريشههاى ظلم در اجتماع است، طبعاً هر نوع انديشه خلاف اين اصل، كاملاً مردود است; ولى آنگاه كه از وعّاظ السلاطين، و علماء منتسب به اسلام ميشنود كه فرمان حاكم جائر، لازم الاجراء است، و آنان «اولو الامر» هستند كه خدا اطاعت آنان را در كنار اطاعت خود قرار داده است، در تعجب و حيرت فرو ميرود و ستيز وجدان و مذهب، او را به سختى در فشار قرار ميدهد. از اين رهگذر غالباً كسانى كه فاقد روح تحقيق هستند، تسليم حكم وجدان ميشوند و نه تنها اين اصل، بلكه همه مذهب را، ساخته و پرداخته دستگاههاى ستم ميشمارند، و به خاطر مى آورند كه لنين گفته است: «دين افيون ملتها است».

تاريخ ميگويد: «حسن بصرى»، در عصر خود، به عنوان زاهد و خطيب، زمانى مورد تكريم خلفاى بنى مروان بود. ستم بنى مروان به پايهاى رسيد كه گروهى از انسانهاى حماسه آفرين به فرمانروايى «عبد الرحمان بن محمد اشعث»، براى براندازى حكومت آنان كمر بستند، از آن ميان، برخى نزد «حسن بصرى» رفتند و نبرد با بنى مروان را مطرح كردند، ولى وى در پاسخ چنين گفت:

«من معتقدم كه با آنان نبرد نكنيد، زيرا اگر حكومت آنان به عنوان عقوبت و مؤاخذه، بر ما مقدر شده است، شما نميتوانيد آن را دگرگون كنيد. و اگر بلائى