تا اينجا با سيماى حقيقت درباره نقش وجود در هر مرحله آشنا شديم اكنون لازم است، به تحليل برهان اشاعره در سلب هر نوع تأثير از وجودات امكانى، و نقش تأثير انسان در كارهاى اختيارى خود بپردازيم:

تحليل برهان عقلى اشعرى

برهان اشعرى بسيار سطحى و دور از شأن يك متكلم متفكر است، زيرا حاصل گفتار او اين است: چون حركت ارتعاشى از نظر حدوث مخلوق خدا است، پس حركت اختيارى انسان نيز به همين ملاك مخلوق خدا است.

پاسخ اين استدلال روشن است زيرا اشتراك آنان در حدوث بيش از اين ثابت نمى كند كه هر دو به خاطر حدوث، به محدثى، نياز دارند و امّا اين كه محدث هر دو يكى است، هرگز از اين برهان به دست نمى آيد، حتى ممكن است فردى بگويد حركت اضطرارى، به خاطر خروج آن از قلمرو اختيار و اراده انسان، مخلوق خدا است ولى حركت اختيارى به خاطر وقوع آن در قلمرو اراده و قدرت انسان، مخلوق خود او است.

از اين بيان، نا استوارى برهان رازى در «محصل» نيز روشن گشت زيرا خلاصه برهان او اين است كه چون حركات اختيارى انسان، ممكن است و هيچ ممكن، بى نياز از واجب نيست، پس حركات انسان نيز مخلوق خدا بوده، و از آن بى نياز نخواهد بود.

رازى به خاطر پختگى در كلام، برهان اشعرى را از «حدوث» به «امكان» تغيير داده و مسأله را پخته تر مطرح كرده است ولى اين برهان بيش از اين نمى رساند كه مجموع عوالم امكانى متكى به خدا بوده، و مستند به او مى باشند، ولى اين استناد به دو صورت مى تواند محقق گردد: