سوم) جایگاه عقل نزد عبده

جایگاه و منزلت عقل در معارف اسلامی به‌گونه‌ای است که برخی گزاره‌ها و مفاهیم عقیدتی مانند شناخت وجود خدا و برخی از صفات او ازجمله قدرت و ارسال پیامبران، بدون به‌کارگیری عقل شناخته نمی‌شود. به عقیده عبده، قرآن تأمل و تعقل در هستی و نکات دقیق آن برای نیل به‌یقین در اصول اعتقادی را لازم دانسته است.[1] عبده مانند شیعه و معتزله حسن و قبح را عقلی می‌داند و معتقد است که عقل خوبی و بدی برخی افعال را درک می‌کند.[2] از مهم‌ترین دلایل عبده در حسن و قبح ذاتی شناخت و تشخیص عقل بشری است که می‌تواند مستقلاً ضرر یا منفعت، لذت و یا کراهت اشیا و یا امور را درک کند.[3] به نظر وی در آیه «يأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ و يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَر»[4] معروف آن است که عقل سالم آن را نیکو دانسته و قلب پاک به دلیل هماهنگی آن با فطرت آن را می‌پسندد.[5] او به‌تفصیل از جنبه عقلانیِ اسلام در مسائل عبادی مانند؛ نماز و روزه سخن گفته است.[6]

عبده که خاتمیت پیامبر اعظم 6 در دین اسلام را نشان از کمال عقلانی جامعه بشری می‌داند، تأکید می‌کرد که عقل بدون مرشدی الهی نمی‌تواند به آنچه سعادت امت‌ها در آن

[1] - محمد عبده، رسالة التوحید، ص ۲۲.

[2] - عبد الله میر احمدی، بازخوانی اندیشه‌های نواعتزالی محمد عبده، دو فصلنامه عقل و دین، سال دهم، شماره نوزدهم، ص ۳۶.

[3] -همان، ص ۵۸ .

[4] - اعراف ۱۵۷.

[5]- محمد رشید رضا، المنار، ج ۹، ص ۲۲۷ .

[6] - همان، ص ۱۲۲ .