4 - فقهاي عصر متأخر

منظور ما از اين عصر دوره بلندي است كه از آغاز روي كار آمدن دولت شيعي صفويه تا انقراض اين دولت و روي كار آمدن سلسله هاي زنديه و قاجاريه را دربرمي گيرد.

"عصر فقهاي متأخر" از ديدگاه رشد و گسترش قضاياي مربوط به فقه حكومتي اسلام و فراز و نشيبهايي كه ديده حايز اهميت براي بررسي تاريخي است . با اين حال در اينجا چاره اي نداريم جز اينكه با يك سير گذرا و اجمالي بحث را تمام كنيم و به بررسي دوران بعدي يعني "عصر فقهاي معاصر" بپردازيم .

در دوراني كه آن را عصر فقهاي متأخر ناميديم، چهره هاي درخشاني از برجسته ترين فقها و مجتهدين شيعه در صحنه هاي سياسي وارد شده و حتي برخي از آنان مانند علامه محمدباقر مجلسي صاحب بحارالانوار تا مقام وزارت سلاطين نيز رشد كردند.

در اين دوره كساني مانند محقق ثاني - محقق كركي - شيخ بهائي، علامه مجلسي، ميرداماد و ديگران را مي‌بينيم كه فعالانه در صحنه سياسي جامعه خود حضور دارند و بنا به رعايت مصالح عاليه و بلند اسلام و مسلمين با سلاطين و حكام شيعي مذهب وقت همكاري و حشر و نشر دارند، به گونه اي كه علامه مجلسي به مقام وزارت رسيده و محقق ثاني طي بيانيه و حكمي كه شاه طهماسب صفوي خطاب به كارگزاران خود صادر مي‌كند، ولايت امور شرعيه و احوالات شخصيه در داخل حكومت صفوي را مي‌پذيرد. و در اين موارد عزل و نصب او همچون عزل و نصب شخص شاه طهماسب به حساب مي‌آيد.[1]

خلاصه اين كه در اين دوره ديدگاه فقه شيعي نسبت به مسأله ولايت و حكومت در ابعاد گوناگوني تحول پيدا كرده، و شكل و سمت گيري اصولي نويني در جهت دخالت هرچه بيشتر فقها در امور حكومتي به خود مي‌گيرد.

در اين عصر است كه مي‌بينيم مناظره شديد فقها در مسائل و فروعات فقه حكومتي به ويژه در مسائل و موضوعاتي مانند خراج و مقاسمه و امثال اينها اوج مي‌گيرد. و در اين قسمت از فقه مالي شيعه، يعني موضوع خراج، براي نخستين بار چند رساله اجتهادي عميق توسط فقها انتشار مي‌يابد، كه قبلا وقوع چنين مباحث با اين گستردگي و جديت سابقه نداشت . به عنوان مثال مي‌توان از كتابهاي ذيل در اين باره نام برد كه نوعا در رد يكديگر نوشته شده اند:

قاطعة اللجاج في حل الخراج، محقق كركي، السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج، فاضل قطيفي . دو رساله به نامهاي الخراجيه و رسالة في الخراج از مقدس

---