همين طور سيره اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (ع) در طول پنج سال حكومت پربركت و افتخارآفرين خود و عهدنامه ها و فرامين حكومتي آن حضوت به واليان و فرمانروايان و مديران امور كشور، به ويژه نامه معروف آن حضرت به "مالك اشتر نخعي" و ديگر ياران، بهترين مدرك و مواد اوليه براي فقه حكومتي شيعه به شمار مي‌آيد كه استفاده هاي لازم نيز از آن به عمل نيامده است . نهج البلاغه دربردارنده اصول ارزنده اي از فقه حكومتي است كه در صورت به كارگيري، رشد و فلاح امت اسلام را به ارمغان خواهد آورد.

مجموع اين مطالب همراه با رواياتي كه از ائمه معصومين (ع) به ما رسيده است، مواد اوليه و بافت اصلي فقه حكومتي اسلام در كتب فقهي موجود شيعه را تشكيل مي‌دهد. بر اين اساس فقه حكومتي ما ميراث گرانقدري است كه از عصر پيامبر و ائمه معصومين باقي مانده و در دوره هاي بعد تهذيب و تطور يافته، كه در اينجا رشد و تطور آن در اعصار بعد از معصومين (ع) را به طور خلاصه بررسي مي‌كنيم .

2 - عصر فقهاي اقدم

اولين مرحله از مراحل تاريخ فقه در دوران غيبت كبري را "عصر فقهاي اقدم" يا "متقدمين از فقها" مي‌نامند. فقيهان بزرگواري مانند كليني، شيخ صدوق، شيخ مفيد و امثال اينها به اين عصر تعلق دارند. آنان در كنار ترويج احاديث ائمه معصومين و مشرب كلامي و فقهي آنان، از مطالعه و اظهارنظر در زمينه خصوص فقه حكومتي شيعه نيز خودداري نكرده و در حد مقدور در اين زمينه فتاوا و نظراتي از خود باقي گذاشتند.

البته امثال اين فقيهان بزرگ، به دلايل گوناگون كه در رأس همه آنها حاكميت طاغوت و وجود جو سياسي ارعاب و خفقان و تقيه و در نظر گرفتن برخي از مسائل درازمدت شيعه بود، نتوانستند در آن اوايل، مسائل مربوط به ولايت فقيه، لزوم تأسيس حكومت اسلامي و مسائل ظريف فقه حكومتي و سياسي را در يك مبحث مستقل گرد آورده و به گونه منسجم بدان بپردازند، لكن با اين همه آن مسائل را فراموش نكردند و در لابلاي مباحث مختلف فقهي و با رعايت مناسبتهاي ويژه به بحث و بررسي آن پرداختند. مثلا همانگونه كه قبلا نيز گفتيم برخي از مباحث آن را در ضمن كتاب البيع، كتاب الحجر، كتاب النكاح، كتاب الخمس و الانفال، كتاب القضاء، كتاب الجهاد و امثال اينها آوردند و برخي ديگر را در ضمن كتاب الصوم، كتاب الحدود، كتاب الصلاة و موارد مشابه ديگر ذكر كردند و با يك بحث كوتاه و اشاره هاي اجمالي از آنها گذشتند، و گاهي هم به بحث مفصل آن پرداخته و مطالب جالبي را به يادگار گذاشتند; اما در مقام بررسي تاريخ فقه حكومتي شيعه به اين نكته مي‌رسيم كه علي رغم تلاش قابل ستايش فقها براي تعميق و گسترش اين شاخه