[1] في خبر هشام بن الحكم عن ابي عبدالله (ع): و امرهم بما يكون من امر الطاعة في الدين ومصلحتهم من امر دنياهم، فجعل فيه الاجتماع من الشرق و الغرب ليتعارفوا، و لينزع كل قوم من التجارات من بلد الي بلد، ولينتفع بذلك المكاري و الجمال، و لتعرف آثار رسول الله 6 و تعرف اخباره و يذكر و لاينسي، ولو كان كل قوم انما يتكلمون علي بلادهم و ما فيها هلكوا و خربت البلاد، و سقطت الجلب و الارباح، و عميت الاخبار و لم تقفوا علي ذلك، فذلك علة الحج . (وسائل ‌8/8، باب 1 از ابواب وجوب الحج، حديث 18)
[2] در رابطه با دو روايت فوق چند نكته شايان توجه است كه اجمالا يادآور مي‌شويم : الف - از روايات فوق استفاده مي‌شود كه حج داراي منافع اقتصادي و سياسي براي تمام جامعه است، كنگره اي است كه مسلمانان از تمام جهان اسلام در آن شركت مي‌كنند و مسائل سياسي و مشكلات خويش را با يكديگر مطرح مي‌نمايند و اخبار را از مركزيت حكومت اسلامي از ائمه - در زمان ائمه معصومين (ع) از آنان و در ديگر زمانها از ساير پيشوايان اسلام - به دست مي‌آورند و به كشورهاي خود و به ديگر مسلمانان منتقل مي‌كنند و تصميم مي‌گيرند كه مثلا اسرائيل سه ميليوني نبايد بر يك ميليارد مسلمان جهان زور بگويد و آمريكاي ينگه دنيايي نبايد بر كشورهاي اسلامي حاكم باشد، و براي مبارزه عملي با آنها تبادل نظر مي‌كنند. ب - در حج تصميمات اقتصادي گرفته مي‌شود.يعني همان جا ممكن است حجاج ايران برخورد كنند به حجاج كنيايي يا تانزانيايي يا ساير كشورها و معلوم شود كه در فلان كشور چيزي فراوان است و در ايران هم چيز ديگر، پس با هم قرارداد تجاري اقتصادي مي‌بندند و براي خودكفايي مسلمانان برنامه ريزي مي‌كنند. ج - در آنجا كساني كه اهل جهاد و مبارزه هستند از كشورهاي مختلف همديگر را پيدا مي‌كنند و با هم رابطه برقرار مي‌كنند و اخبار مبارزه و جهاد اسلامي و اعلاميه هاي رهبري امت اسلامي را به گوش ساير حجاج و از طريق آنان به گوش ساير مسلمانان و مستضعفان جهان مي‌رسانند; و من واقعا از جهت شرعي شبهه دارم آن كساني كه به حج مشرف مي‌شوند و سرشان را پايين مي‌اندازند و يك طواف انجام مي‌دهند و درمسافرخانه و هتل فقط به سيب و پرتقال خوردن مي‌پردازند و كاري به كار ساير مسلمانان ندارند، اينها واقعا آن حجي را كه اسلام تشريع كرده انجام داده باشند. د - در ايام حج بايد برنامه ها و وسايلي فراهم شود كه مسلمانان سوابق تاريخي و نقاط مشترك خود را يادآوري كرده و آثار آن را مشاهده كنند، خانه پيغمبر6 كجا بود، و حي كجا بر آن حضرت نازل گرديده، خانه زيد بن ارقم اولين خانه اي كه مسلمانان در آن اجتماع كردند در كجا واقع شده، محل جنگ بدر و احد و خندق كجاست، شعب ابي طالب را ببينند و مصيبتها و مشكلات مسلمانان صدر اسلام را يادآوري كنند، كه همه اينها باعث تنبه و بيداري مسلمانان مي‌شود. (از افاضات معظم له در درس)