در آنها بكنيم، چون خداوند بر همه چيز قادر است ممكن است آب را خلق كند و به همين ترتيب از آب زمين و آسمانها خلق شود. بنابراين متكلمين ظاهر اين الفاظ را اخذ كردند.

شايد فلاسفه نمي توانسته اند اين مطلب را هضم كنند، لذا مجبور شدند آن را توجيه كنند; و من اگر بخواهم تفصيل توجيه فلاسفه را براي شما بگويم طولاني مي‌شود و شايد مفيد هم نباشد. اما اجمالش اين است كه مي‌گفتند ما دو عالم داريم : يكي عالم خلق، كه عبارت از عالم ماده است ; و ديگر عالم امر، كه عبارت از عالم مجردات است .

آيه شريفه هم مي‌گويد: (الاله الخلق و الامر)[1] از براي خداست خلق و امر، مي‌گفتند: در اين آيه مراد از "خلق" يعني عالم طبيعت، و مراد از "امر" يعني عالم مجردات، و به اين علت عالم امر مي‌گويند كه به صرف امر حق تعالي موجود مي‌شود و حالت منتظره اي ندارد، برخلاف عالم ماده كه احتياج به گذشت زمان دارد; زيرا عالم طبيعت مسبوق به ماده و مدت است . هر يك از موجودات عالم ماده كه بخواهد موجود شود بايستي كه شرايط مادي و شرايط زماني آن محقق شود.

بنابر توجيه اينان در آنجا كه حضرت مي‌فرمايد: "خداوند يك فضاي وسيعي را خلق كرد" مراد از فضاي وسيع عالم عقول و مجردات است، از آن جهت كه عالم عقول و مجردات از جهت وجودي خيلي وسعت دارد. و اين كه بعد مي‌گويد: "در اين فضاي وسيع باد خلق شد" مراد از باد همان امر حق است، از باب اين كه همين طور كه باد سريع است و نفوذ دارد امر حق هم نفوذ دارد. و مراد از آب فيض حق تعالي است ; فيض حق كه شامل تمام عوالم وجود چه عالم عقول و

---