چه عالم ماده مي‌شود. و اين كه حضرت مي‌فرمايد: "آب به هم برخورد و در اثر آن زمين و آسمان خلق شد" مراد اين است كه آن عالم عقول در اثر كسب فيض كه از حق تعالي مي‌كنند، خودشان افاضه دارند و از افاضه آنها عالم ماده كه زمين و آسمانهاست خلق شده است . فلاسفه چنين توجيهاتي كرده اند. اگر كسي اهل مطالعه باشد در شرح نهج البلاغه ابن ميثم [1] نظر فلاسفه را نقل كرده است، ما حالا نمي توانيم بگوييم كه تا چه اندازه درست يا نادرست است، بالاخره بيانات مفصلي دارند.

نظريات ديگران در اين مورد

البته نظريات ديگري نيز راجع به خلقت موجودات مادي گفته شده است،[2] از جمله اين كه ماده خورشيد و ستارگان و زمين و ... ماده مذاب، داغ و گرم و روان و متحركي بوده كه در اثر شدت حركت، قطعه هايي از آن ماده مذاب جدا شده و اين قطعه ها به صورت زمين و ماه و... كه در منظومه شمسي است در آمده است . همين زمين ما كه يكي از ستارگان خورشيد است يك قطعه اي از همان ماده مذابي است كه از آن جدا شده و بعد در اثر مرور زمان پوسته روي آن منجمد شده و به صورت زمين در آمده است . پس منظور از آب ماده مذاب روان است .

يك چنين نظريه اي اجمالا براي خلقت آسمان و زمين ذكر شده و منافات ندارد با آن حرفي كه متكلمين سابق مي‌گفتند كه ماده تمام عالم ماده به اصطلاح "اجزاء لايتجزي" است كه ذيمقراطيس مي‌گفته است و بعدا به آن اتم گفتند و مي‌گويند اتم مركب از الكترون و پروتون است ; زيرا آن ماده مذاب مركب از همين

---