علّامه مجلسى در حوزه درسى خود شاگردان بزرگ و شاخصى پرورد. سيّد نعمة اللَّه جزائرى، شماره شاگردان وى را افزون بر هزار دانسته است. حوزه درسى مجلسى از سال 1070 تا پايان عمر پر بركتش، به مدّت چهل سال، مبرّزترين حلقه علمى اصفهان به شمار مى‌رفته است.

ماده اصلى كتابهاى مجلسى، حديث، و موضوع آنها، كلام، فقه، اخلاق و تاريخ، است.

- ترجمه فرحة الغرى.

در ميان گرايشهاى علمى شيعى عصر صفوى، دو گرايش نيرومند هست كه به پندار راقم، هر دو، در اختيار و ترجمه فرحة الغرى مؤثّر بوده‌اند: يكى گرايش به اخبار و احاديث، و ديگرى گرايش به متون اصلى و قديم.

گرايش به اخبار و احاديث، از گرايشهاى بارز عصر صفوى است؛ و اگر چه به طور ناكامل و بيشتر در كالبد بحث از اخباريگرى، ولى بارها، از سوى محقّقان مطرح شده است.

گرايش به متون اصلى و قديم در حوزه انديشه دينى- بويژه از آن جهت كه عناصر و مناهج مشترك فراوانى با گرايش پيشگفته دارد و گاه بر همان گرايش به اخبار و احاديث منطبق مى‌شود-، متأسّفانه، كمتر به طور مستقل مورد بحث قرار گرفته است.[1] حقيقت اين است كه اين دو، دو گرايش مستقل‌اند، ولى طبيعى است كه گرايش به متون اصلى و اصيل، گاه منجر به گرايش به متون اخبار و احاديث گردد.

گرايش به متون اصلى و قديم را، در واقع، بايد واكنشى در مقابل صبغه عاميانه و خرافه‌آميزى كه مذهب در سده‌هاى هشتم تا دهم به خود پذيرفته بود، دانست.

اين صبغه عاميانه و خرافه‌آميز كه در هر دو حوزه تسنّن و تشيّع، و بيشتر در ايران، نمود داشت‌[2]، برخى آگاهان را به نوعى «نهضت بازگشت» وادار كرد. نهضت بازگشت، بازگشت به متنهاى اصلى انديشه شيعى را الزام مى‌كرد، تا چهره تشيّع در آينه‌اى برى از زنگارهاى سده‌هاى آشوب‌زده واپسين ديده شود. عزم صفويّه بر شكل دهى «حكومت شيعى» هم دستيابى به معرفتى را لازم مى‌آورد كه تنها با گذر از دالان دستخوردگيها و

[1] نگارنده اين سطور، در سخنرانى خود در كنگره بين المللى بزرگداشت مجد الدّين فيروزآبادى( شيراز- فيروزآباد/ تابستان 1378)، از اين گرايش و زمينه‌هاى پيدائى و ثمرات آن قدرى سخن گفت.

[2] امروز با بررسى برخى متون شيعى آن روزگاران مانند كامل بهائى به پاره‌اى لغزش‌ها و سهوهاى بارز بازمى‌خوريم كه نمودارى از زمينه‌هاى عاميانه و پرخلط شدن معرفت دينى را نشان مى‌دهد.

در حوزه انديشه‌وران و دانش‌آموختگان سنّى هم قلّت آگاهيهاى كسانى چون ملّا عبد الرّحمن جامى و نثارى بخارائى، صاحب مذكّر احباب، از برخى لوازم شناخت تاريخى و دينى، آن سستى و ضعف، شايد حتّى بيشتر، به چشم مى‌آيد.

نگارنده گمان مى‌كند غرق شدن جامعه در فرهنگ فارسى و كم رونق شدن پيوند با متون اصلى كه على الأغلب به زبان تازى بودند، در فراهم آوردن زمينه دور شدن از اصالت‌هاى شناختى، تأثير فراوان داشته است.

در جايى كه در روزگار رفيع الدّين همدانى، در سده هفتم، كتابى چون سيره ابن هشام در اقليم پارس عزيز الوجود بوده باشد( چنان كه خود او تصريح مى‌كند)، شگفت نيست در سده‌هاى هشتم تا دهم آگاهيهاى خامه‌وران شيعى و سنّى ايرانى از تاريخ و فرهنگ اسلام به زلّات عديده آلوده باشد.