باب پنجم: در شناخت عرف‌

عرف دستوريست كه عامه مردمان در ميان خود وضع كرده باشند، و بر خود لازم و واجب ساخته كه به آن عمل نمايند، و مخالفت آن را قبيح شمرند، هر چند عمل به آن، ناملايم طبع و دشوار باشد. هر يك در مخالفت آن از سرزنش ديگرى انديشد، و اين دستور مختلف مى‌باشد به اختلاف ازمنه و بلاد و طوايف، گاه موافق عقل و شرع و طبع مى‌باشد و گاه نه، گاه مقبول مردم فهميده مى‌باشد و گاه نه.

آنچه موافق آن سه و مقبول اين فرقه نباشد، التزام آن حماقت است مگر آنكه از باب تقيّه و خوف ضرر باشد، و عرف اگر مشتمل بر غلبه و استيلاى باشد، آن را سلطنت خوانند و هر اجتماعى را ناچار است از سلطنتى تا جمعيت ايشان نظام گيرد، و اسباب تعيش ايشان انتظام پذيرد.

و فرق ميان شرع و سلطنت آنست كه سلطنت اصلاح جعيت نفوس جزئيه و نظام اسباب معيشت ايشان مى‌كند تا در دنيا باشند و بس و آن از نفوس جزئيه صادر مى‌شود كه خطا بريشان رواست.

و شرع اصلاح جمعيت كل و نظام مجموع دنيا و آخرت با هم با بقاى صلاح هر يك در هر يك، پس ناچار به ياد جماعت دهد كه ايشان را باز گشت به عالمى بالاتر از اين عالم خواهد بود كه باقى و جاويد باشد، و آنكه سعادت حقيقى آنست، و آنكه آن حاصل نمى‌شود مگر به گردانيدن رغبت از شهوات‌