مقام سوم در تقسيم اسماء به سه كلّى كه عبارت از اسماء ذات و صفات و افعال است‌

795/ 3 اسماء اگر حكم‌شان عمومى باشد؛ يعنى قابل تعلق به امور متقابل و صفات متباين- مانند قدم و تحيّز (محدوديت مكانى) و تناهى و اضداد اينها- باشد؛ آنها اسماء ذات‌اند، و از آن جهت به ذات نسبت داده مى‌شود كه حقايق لازم وجود حق سبحان‌اند؛ يعنى از آن جهت كه وجود است، چون اين اعتبار درخواست عين ذات احديت بودن آنها را دارد، زيرا آن (ذات) اعتبار اطلاق آنها و عدم تعلق آنها است، پس اگر از ذات امتياز داشتند بايد به سبب قيدهايى امتياز بيابند؛ در نتيجه بر كمال اطلاق خويش باقى نبودند و اين خلف است. از اين روى حكم‌شان عمومى است، زيرا خصوص حكم از خصوصيات تعلقات است، و چون نبود پس نيست، و از اينجا فايده تقييد در مثال‌هايش- مانند حيات از آن روى كه فقط حيات است- دانسته مى‌شود، يعنى بدون اعتبار تعلق آن به مظهرى و تقيّدش به قيدى- حتى به قيد عموم تعلق و اطلاق- وگرنه بر اطلاق خود كه مقصود است باقى نمى‌ماند، و همين‌طور علم- از آن جهت كه فقط علم است- و اراده و قدرت و موجوديت و نوريّت، يعنى ظاهر بودن در ذات خود، براى اين كه آنها از حيث هى هى (اين همانى) از اسماء ذات‌اند و از حيث تعلقات متعدد متعيّن‌شان- حسب تعدّد متعلقات و تعيّن آنها- از اسماء صفات‌اند، و همين‌طور وحدت ذاتى شئى، يعنى هو هو (اين همانى) بودن او؛ نه وحدتى كه براى واحد؛ صفت اعتبار مى‌شود، زيرا آن از صفات است- يعنى براى خبر دادن صفت است بدان- به سبب وجود داشتن نسبت‌هاى فراوانى را كه شامل است و همه‌اش را اسم «الله» فرا گرفته، و خبر دادن به كثرت- بدون آگاهى يافتن به تأثير- از خصوصيات اسماء صفات است.

796/ 3 و اين بدان جهت است كه در كتاب فكوك گفته: اعتبار وحدت از آن جهت كه وحدت است مغايرت با احديت نداشته بلكه عين آن مى‌باشد و اين همان وحدت ذاتى است، اما اعتبار آن از آن جهت كه صفتى براى واحد است به نام وحدت نسب (نسبت‌ها) و اضافات ناميده مى‌شود و به حق تعالى از حيث اسم «الله» كه اصل اصول اسماء و صفات و نهاد و ريشه‌