روزى داديم و آنان را بر بسيارى از آنچه آفريده‌ايم چنان كه بايد و شايد برترى بخشيديم»[1] خداى عزّ و جلّ از برترى دادن آدم بر ديگر آفريدگانش از چهار پايان و درندگان و دريازيان و پرندگان و هر جنبنده‌اى كه حواسّ آدميزاد به تميز خرد و نطق يا بيان انديشه‌[2] دريابدش خبر داده و اين فرموده اوست كه: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ‌- همانا انسان را در بهترين بنياد (و نيكوترين صورت در مراتب خود) آفريديم.»[3] و فرموده او كه: يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَكَّبَكَ‌- اى انسان چه چيزى تو را در حقّ پروردگار بخشنده‌ات غرّه كرد؟ همان كه تو را بيافريد و استوار كرد و متعادل ساخت به هر صورتى كه خواست (وجود) تو را تركيب كرد»[4] و (آنچه) در بسيارى آيات ديگر آمده است. (1) پس نخستين نعمتى كه خداوند به انسان داد درستى خرد و برترى دادن او بر بسيارى از آفريدگان خويش، به كمال خرد و تميز (نطق و) بيان است. و اين از آن روست كه هر جنبنده‌اى به پهنه زمين به حواسّ خود برپاست و در درون خود پويا، امّا آدميزاده را به «نطق» كه در ديگر آفريده‌ها، كه به وسيله حواسّ خود ادراك مى‌كنند، وجود ندارد برترى دارد. پس به خاطر «نطق» است كه خدا آدميزاد را بر ديگر آفريدگان چيرگى داده تا بدان جا كه امر و نهى‌كننده گشته و ديگران در تسخير اويند، چنان كه خدا فرموده: كَذلِكَ سَخَّرَها لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى‌ ما هَداكُمْ‌- ... بدين‌سان (بهايم) را براى شما رام كرده‌ايم تا خداوند را به خاطر آنكه راهنمايى‌تان كرده است تكبير گوييد[5] و فرمود: وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها- او كسى است كه دريا را رام كرد تا از (صيد) آن گوشتى‌تر و تازه بخوريد و از آن زيورهايى بيرون آوريد كه آنها را مى‌پوشيد[6] و فرمود: وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فِيها دِفْ‌ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ وَ لَكُمْ فِيها جَمالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَ حِينَ تَسْرَحُونَ وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلى‌ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ‌- و چهارپايان را براى شما آفريد كه براى شما در آنها گرما (به موى و پشم) و سودهاى ديگر هست، و هم از آنها مى‌خوريد و هنگامى كه آنها را (شامگاهان) از چرا باز مى‌گردانيد، يا (بامدادان) به چرا مى‌بريد، شما را در آن تجمّلى هست و بارهايتان را تا شهرى كه جز با به رنج انداختن تن خويش به آن نمى‌توانيد رسيد، مى‌برند ...»[7] و از اين رو انسان را به پيروى از فرمان و طاعت خود دعوت فرمود كه او را با درستى خلقت (تندرستى) و كمال نطق و (خردورزى) و شناخت بر ديگران برترى داد و به او توان و استطاعتى مرحمت كرد كه بدان چه فرموده بندگى كند. و اين گفته خداست كه: فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا اللَّه پس تا بتوانيد خدا ترس و پرهيزگار باشيد و سخن حق بشنويد

[1] الاسراء، 70

[2] مراد از« النّطق» در متن« انواع تجليّات قوه ناطقه» و معنى آن گفتار يا درك مسبوق به انديشه و تعقّل است.- م.

[3] التّين، 4

[4] الانفطار، 6، 7، 8

[5] الحج، 37

[6] النحل، 14

[7] النحل، 5 و 6 و 7