هَذَا المَجنُون يَتَّخذُ بَيتاً يَسيرُ به عَلَى المَاء وَ يَضحَكُونَ منهُ‌[1].

قصص الانبياء، ص 46- نيز رجوع كنيد به تفسير ابو الفتوح، (روض الجنان و روح الجنان) ج 3، صفحه 70 و در طبع كنگره ج 10 ص 264 و تفسير طبرى، ج 12، ص 20 [ص 115 قصص مثنوى‌]

[ «چشمتان را وا گشايد مرگ، نيك»]

474-

به ذيل شماره (433) رجوع كنيد. [1] [ص 90 احاديث مثنوى‌]

[مرغ زيرك شد اسير دانه‌اى‌]

475-

اشاره به قصه‌اى است كه در دفتر اول (رديف 98) در ذيل قصه هدهد و سليمان مذكور افتاد. [2] [ص 116 قصص مثنوى‌]

[ «ساخت موسى قدس در باب صغير»]

476-

اشاره به روايتى است كه مفسرين در ذيل آيه شريفه: وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ (سوره بقره، آيه 58) روايت كرده‌اند و ثعلبى اين مطلب را در قصص الانبياء ص 210 مى‌آورد:

______________________________ [1] مناسب است با مضمون اين روايت:

عَن النَّبيِّ 6 و (عَنْ عَليٍ 7): النَّاسُ نيَامٌ فَإذَا مَاتُوا انتَبَهُوا (1).

مجموعه ورام ج 1 ص 150، خصائص الأئمة ص 112، بحار الأنوار ج 50 ص 134، در زهر الآداب، طبع مصر، ج 1، ص 60 منسوب به حضرت رسول (صَلّى اللَّه عَلَيه وَ آله وَ سَلَّمَ) و در شرح تعرف، ج 3، ص 98 منسوب است به مولاى متقيان على- 7-.

[ص 81 احاديث مثنوى‌] (1) مردم در خوابند؛ چون بميرند بيدار مى‌شوند.

[2] مأخذ اين قصه روايتى است كه در قصص الانبياء ثعلبى ص 262 باختصار و در كتاب نثر الدّر از ابو سعد آبى مفصّل‌تر نقل شده و در تفسير قمى ج 2 ص 237 و در بحار الأنوار ج 14 ص 100 نيز آمده است و ما آن را از كتاب اخير در اين جا در مى‌آوريم:

كَانَ نَافعُ بْنُ الْأَزْرَق يَسْأَلُ ابْنَ عَبَّاسٍ عَن الْعلْم اوْ غَيْره وَ يَطْلُبُ منْهُ الاحتجَاجَ باللُّغَة وَ شعْر الْعَرَب فَيُجيبُهُ عَنْ مَسَائله وَ رَوَى ابُو عُبَيْدَةَ انَّهُ سَأَلَهُ فَقَالَ أَ رَأَيْتَ نَبىَّ اللَّه سُلَيْمَانَ عَلَيْه السَّلَامُ مَعَ مَا خَوَّلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْطَاهُ كَيْفَ عَنَى بالْهُدْهُد عَلَى قلَّته وَ ضَئُولَته فَقَالَ لَهُ ابْنُ عَبَّاسٍ انَّهُ احْتَاجَ الَى الْمَاء وَ الْهُدْهُدُ عَلَى قَمَّاء الارْض لَهُ كَالزُّجَاجَة يَرى بَاطنَهَا منْ ظَاهرهَا فَسَأَلَ عَنْهُ لذَلكَ فَقَالَ لَهُ ابْنُ الْازْرَق قفْ يَا وقّافُ كَيْفَ يَبْصُرُ مَا تَحْتَ الْارْض وَ الْفَخُّ يُغَطَّى لَهُ مقْدَارُ اصْبَعٍ منْ تُرَابٍ فَلَا يَبْصُرُهُ حَتَّى يَقَعُ فيه فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ وَيْحَكَ يَا ابْنَ الْازْرَق أَ مَا عَلمْتَ انَّهُ اذَا جَاءَ الْقَدَرُ عَمَى الْبَصَرُ (1).

نيز رجوع كنيد به: تفسير امام فخر، ج 1- ص 274.

و همين حكايت به صورت ديگر ولى با حفظ نتيجه در كتاب سندباد نامه، چاپ استامبول ص 336- 334 و در جوامع الحكايات، باب سيزدهم از قسم چهارم نقل شده. و هر چند اين روايت در دو كتاب اخير الذكر از حيث تفصيل و اجمال اندك اختلافى دارد ما آن را از روى جوامع الحكايات در اينجا مى‌آوريم:

آورده‌اند كه وقتى هدهدى در صحرا مى‌پريد كودكى را ديد كه فخّى بر زمين مى‌نهاد.

گفت چه مى‌كنى؟ خواست گويد كه دام نهاده‌ام تا مرغ گيرم. گفت فخى نهاده‌ام تا هدهد گيرم. گفت تو كى توانى گرفت كه ديدم و دانستم. اين بگفت و بر پريد و بر سر درختى ساعتى بنشست و فراموش كرد. آن حال، كه كودك خاك بر روى فخ و دانه بر سر زمين بگذاشت و از دور برفت و پنهان شد، هدهد بيامد. دانه ديد و فخ نديد. قصد دانه كرد و فخ در گردن او محكم شد. كودك بيامد و گفت نمى‌گفتى كه مرا نتوانى گرفت كه من ديدم كه تو چه مى‌كنى؟ گفت آرى دير است تا گفته‌اند: إذَا جَاءَ الْقَضَاءُ عَميَ الْبَصَرُ.

و همين حكايت را قانعى طوسى (از شعراى قرن هفتم معاصر مولانا) در كليله و دمنه منظوم اين گونه به نظم آورده است:

و مفاد اين حكايت را در اين قطعه از بوستان نيز توان ديد:

بوستان سعدى، طبع مرحوم فروغى، ص 160 [ص 14 قصص مثنوى‌] ظاهراً (بيت 1202) ناظر است به روايت ذيل: «وهب بن مُنَبه گويد مى‌دانى ساخته بود (سليمان) چهار فرسنگ در چهار فرسنگ. و تختى فرسنگى در فرسنگى. و شادُ روانى فرمود بالاى آن تخت از زر و سيم بافته گرد بر گرد به مرواريد بافته. آن گاه مرغان بيامدندى از هر جنسى هفتاد. پر در پر بافتندى چنان كه تخت وى همه سايه داشتندى.» قصص الانبياء، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ص 283. نيز تفسير سورآبادى، انتشارات بنياد فرهنگ ايران ص 119. [ص 449 شرح مثنوى‌] (1) نافع بن ازرق هر گونه سؤال علمى داشت از ابن عباس مى‌پرسيد و پاسخ مستدل آن را به زبان و شعر عرب از وى مى‌خواست. ابن عباس نيز پاسخ مى‌داد.

از آن جمله ابو عبيده نقل كرده است كه يك بار ابن ازرق از ابن عباس پرسيد چرا سليمان نبى (ع) با آن همه اطرافيانى كه خداوند متعال در اختيارش گذاشته بود به پرنده كوچك و ضعيفى مانند هدهد روى مى‌آورد؟ ابن عباس پاسخ داد آن حضرت هر وقت به آب نياز پيدا مى‌كرد از هدهد كمك مى‌گرفت. و او از بالاترين نقطه محل آب را اگر چه زير زمين بود نشان مى‌داد. سببش آن بود كه پشت و روى زمين براى هدهد مثل شيشه قابل ديدن بود. ابن ازرق (با شگفتى و معترضانه) گفت اى ابن عباس بس كن! هدهد چطور زير زمين را مى‌بيند در حالى كه دامى را كه با خاك اندكى پوشيده شده نمى‌بيند و در آن گرفتار مى‌شود! ابن عباس گفت جاى تعجب نيست مگر نمى‌دانى وقتى اجل و سرنوشت كسى برسد چشم او (هر قدر تيز بين باشد) بسته مى‌شود.

[1] - حضرت نوح براى ساختن كشتى به چوب برى، آهن كوبى و تمهيد مقدمات از قبيل تهيه قير و امثال آن مشغول بود. قومش مرتباً بر او مى‌گذشتند و مسخره‌اش مى‌كردند و مى‌گفتند اى نوح بعد از پيغمبرى به نجارى رسيده‌اى! بعد به هم مى‌گفتند اين ديوانه را نمى‌بينيد كه خانه‌اى ترتيب داده تا با آن روى آب حركت كند! و با هم مى‌خنديدند.