جهت باشد كه خود را ربّ اعلى مى‌دانسته و ساير خدايان را فرمانبردار خود قلمداد مى‌كرده است.

نيز در آيات‌ «الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ»[1] و «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ»[2] ممكن است تصوّر شود كه معناى «وَجَل» با معناى «طمأنينه» منافات دارد؛ پاسخ اين است كه «طمأنينه» در نتيجه انشراح صدر حاصل مى‌شود كه خود ناشى از شناخت توحيد است و «وَجل» حالتى است كه در اثر خوف از پيدايش «زيغ» و گمراهى از مسير هدايت به وجود مى‌آيد و اين مقدّمه شناخت توحيد و انشراح صدر و پيدايش طمأنينه است؛ همچنان كه قرآن نيز ميان آن دو جمع كرده و فرموده است: «تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‌ ذِكْرِ اللَّهِ»[3].

در واقع آنان در نتيجه باورهاى صحيح و استوار خويش به آرامش و ثبات درون دست يافته‌اند و شكّ و ترديد از دلهايشان زدوده شده است.[4]

اكنون مواردى از آيات را كه تصور شده در آن اختلاف و تنافى وجود دارد، مورد بررسى قرار مى‌دهيم:

آيات موهم تناقض‌

«هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ»

پرسش: خداوند مى‌فرمايد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى‌ وَ الْفُرْقانِ». مفاد اين آيه عام است و قرآن را هدايتگر همه مردم مى‌داند؛ حال آنكه ظاهر بسيارى از آيات ديگر، تخصيص است و قرآن را هدايتگر گروههاى خاصّى مى‌شمارد؛ مانند آيه‌ «ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ»[5] كه قرآن را مايه هدايت متّقين مى‌داند و «هُدىً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ»[6] و «هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ‌

[1] . رعد/ 28.

[2] . انفال/ 2.

[3] . زمر/ 23:« آنان كه از پروردگارشان مى‌هراسند، پوست بدنشان به لرزه مى‌افتد، سپس پوستشان و دلشان‌به ياد خدا نرم مى‌گردد».

[4] . مطالب ياد شده، با اندكى تصرف و تلخيص، از البرهان، 2/ 56- 65 نقل شده است.

[5] . بقره/ 2.

[6] . مائده/ 46.