4. اختلاف در حقيقت و مجاز است؛ مانند آيه‌ «وَ تَرَى النَّاسَ سُكارى‌ وَ ما هُمْ بِسُكارى‌»[1]. مراد، بيهوشى و از خود رفتن به جهت رويارو شدن با دشوارى شرايط قيامت است نه مستى ناشى از شرب خمر.

همچنين آيه‌ «وَ يَأْتِيهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ما هُوَ بِمَيِّتٍ»[2] مراد اين است كه گرفتاران مَنيّت و خودخواهى، گرچه به ظاهر زنده‌اند، ولى به دليل بيمارى دل و روان، مانند مردگانند و از هر سو موجبات مرگ، آنان را فرا گرفته است و همين گونه است آيه‌ «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِينَ»[3] كه به اعتبار ظاهر، مؤمن هستند، ولى مؤمن غير واقعى. آيه‌ «وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ قالُوا سَمِعْنا وَ هُمْ لا يَسْمَعُونَ»[4] يعنى آنان نداى حقيقت را با گوش ظاهر شنيدند، ولى چون به آن بى‌اعتنا شدند، گويا چيزى نمى‌شنوند. نيز آيه‌ «وَ تَراهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ وَ هُمْ لا يُبْصِرُونَ»[5].

5. اختلاف به دو اعتبار و اين سبب جامع ميان تمامى اسباب ايهام اختلاف است؛ مانند آيه‌ «فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ»[6] و «خاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ»[7].

قطرب در توضيح آيه نخست مى‌نويسد: مراد اين است كه آگاهى و شناخت تو گسترده و قوى است. «بصرك» يعنى شناخت و علم، چنان كه عرب گويد: «بصر بكذا و كذا»؛ يعنى بدان علم يافت، نه اينكه آن را با چشم ديد.

فارسى در اين باره مى‌افزايد: مؤيّد سخن قطرب، بخش بعدى آيه است كه مى‌گويد: «فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ»؛ يعنى پرده‌ها را كنار زديم و با چشم بصيرت، همه چيز را مى‌يابى.

نيز در آيات‌ «وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسى‌ وَ قَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ»[8] و «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى‌»[9] شايد سبب اختلاف در تعبير «آلهة» و «ربّ» از اين‌

[1] . حج/ 2:« مردم را مست مى‌بينى و حال آن كه مست نيستند».

[2] . ابراهيم/ 17.

[3] . بقره/ 8.

[4] . انفال/ 21.

[5] . اعراف/ 198.

[6] . ق/ 22« ديده‌ات امروز تيز است».

[7] . شورى/ 45« از شدّت زبونى فروتن شده‌اند، زير چشمى مى‌نگرند».

[8] . اعراف/ 127.

[9] . نازعات/ 24.