را كنار بگذار و خود را بشناس و به خود ستم نكن تا مقام والاى خود را بشناسى. مسأله «خلافة الله فى الارض» مسأله كوچكى نيست؛ بنابراين، انبياء اينان را وادار مى‌كنند كه فكر كنند، رشد فكرى پيدا كنند، چنان‌كه در آيه شريفه مى فرمايد: وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ‌ (نحل/ 44) «و اين ذكر (قرآن) را فرا سويت فرود آورديم تا براى مردمان آنچه را سويشان نازل شده است كنى و باشد كه آنان بينديشند.»

تبيين (معادل لعل در فارسى باشد است، نه شايد) نقطه آغازين انديشه همان داده‌هاى كتاب و سنت است. برخى گمان مى‌كنند دين دستور انديشه نمى‌دهد، بلكه دستور تعبد مى‌دهد، ولى بزرگ‌ترين كارى كه انبياء به آن دست مى‌زدند، مسأله رشد فكرى انسان هاست. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم سيزده سال در مكه به صورت سرى كار مى‌كرد، ولى در 10 سال اخير در مدينه در كوتاه‌ترين مدت، بزرگ‌ترين تحول را در جهان به وجود آورد و اين تحول بزرگ خود معجزه است. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در ميان مردم جزيرة العرب كه در نهايت جهالت بودند، در عرض چند سال از آن‌ها، انسان‌هاى انديشمند و متفكر ساخت. وى به على عليه السلام دستور داد كه از كارهاى اساسى غافل نشو؛ بنابراين، وقتى دستگاه به آن‌طرف چرخيد، ابن‌عباس خدمت اميرالمومنين على عليه السلام رسيد، عرض كرد كه وظيفه من چيست؟ فرمود: بنشين در مسجد و براى مردم تفسير قرآن بگو. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم روزانه 10 آيه از قرآن را تفسير مى‌كرد. فقيه و مفسر تربيت مى‌نمود تا فرهنگ دينى به نحو شايسته در جامعه رشد پيدا كند.

تعليم كتاب: مراد از كتاب، شريعت است، چون كتاب به معناى «ما كتب على الناس و ما فرض على الناس» است. پيامبران شريعت مقدس را به مردم تعليم و تفهيم مى‌كنند. شريعت در تمام زواياى زندگى انسان نظر دارد و صرف ايمان نيست، بلكه همراه عمل صالح است. روايات زيادى در اصول كافى است كه مى‌گويد: «الايمان هو العمل»؛ ايمان همان عمل است. اين‌ها تلازم وجودى دارند؛ بنابراين، همه افراد مسلمان بايد از تمام ابعاد دين با اطلاع باشند.

حكمت: شريعت داراى دو بعد است: يكى بعد دانشى و ديگرى بعد بينشى است. حكمت، بينش شريعت است و دانش مقدمه بينش است، بينش به دانش ارزش مى‌دهد؛ بنابراين، هر كسى، صالح، مصلى و صائم نيست. نماز معراج مومن است و اثر مستقيم و مباشر نماز بايد وَ يَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ باشد و اگر اين اثر و اين لازمه در نماز و عبادات ما