5- در برخى آيات از جمله آيه شاهد مثال، يعنى‌ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ به خودى خود، دلالتى فراگير دارند؛ زيرا اهل ذكر، معنايى عام داشته و بالمطابقه بر اهل بيت عليهم السلام دلالت دارد. آيا لازم است كه در همه آيات، فحواى عام آيه را از نوع دلالت التزامى غير بيّن بدانيم؟

6- با توجه به معانى مختلف تأويل، توضيح و تفسيرى كه حضرت عالى از تأويل ارائه نموديد، آيا مى‌تواند تمامى معانى را پوشش بدهد؟ يا اين‌كه تأويل مطرح شده از جانب شما در عرض ساير معانى تاويل، قرار مى‌گيرد؟

پاسخ استاد به شبهات نظريه و بيان نكات تكميلى‌

اولًا درباره روايات‌

«ان للقران ظهراً و بطناً»

آن‌چه كه مورد اعتماد است و در روايات صحيحه از طريق عامه و خاصه ذكر شده است، همان معناى لفظ عبارت‌

«ان للقرآن ظهراً و بطنا»

است. چنان‌چه در روايت فضيل، حضرت باقر عليه السلام همين را مى‌فرمايد. در تعبير «ما من القرآن آيه» نبايد گمان كرد كه «ما» به معناى حصر حقيقى است. بر فرض صحت، اساساً بطن آيه همان پيامى است كه در درون آيه است. خلاصه معناى بطن اين است كه پيام بسيارى از آيات، به ظهر آيه است و نياز به موشكافى و دقت هم نيست، مثل آيات احكام، تمام آيات احكام پيامشان در همين ظهرشان است. اين ديگر يك پيامى در دل ندارد؛ بنابراين، اين‌گونه آيات و روايات ناظر به آن مواردى است كه ظاهر آيه جنبه خصوصى و اختصاصى داشته باشد و از اين‌رو، وقتى فضيل بن يسار از امام باقر عليه السلام درباره اين حديث سؤال مى‌كند، امام عليه السلام مى‌فرمايد: «اذا نزل القرآن فى قوم» يعنى حضرت مى‌رود سراغ اين قبيل آيات، آياتى كه نزولش جنبه اختصاصى داشته است؛ اما اين‌كه هر آيه‌اى بطن داشته باشد، التزام به اين مطلب لازم نيست. ما وقتى مى‌گوئيم معناى بطن، معادل فارسى آن پيامى است كه در درون آيه است؛ يعنى آيه آن پيام را دربرگرفته است؛ معنايش اين نيست كه زير حُجُب قرار گرفته و قابل دستيابى نيست. بطن، يعنى حجاب سطحى. پس اگر كسى در آيه تعمق نمايد، بطن براى او پيداست، به شرطى كه دقت كند.

به عنوان مثال اين آيه شريفه دباره حضرت موسى عليه السلام آن‌گاه كه به اوج قدرت روحى و معنوى و جسمى رسيد؛ حضرت موسى عليه السلام فكر كرد كه الآن در بحبوحه‌اى از نعمت‌هاى ظاهرى و باطنى خدا قرار گرفته است وظيفه دارد كه به عنوان شكرگزارى تعهدى به خداوند