بررسى قرار داده و سليم را از سقيم جدا ساخته است. در اين تفسير كه با روش نقلى عرضه شده است، عمده‌ترين مطالب و مسايل قرآنى مورد تحقيق و بحث قرار گرفته است كه احياناً از روش نقلى به روش نظرى و اجتهادى گرايش پيدا كرده است. مراجعه به اين تفسير تا حدود زيادى موجب رفع نياز به آثار پيشينيان و معاصران مى‌گردد و خواننده را در فضايى از بحث‌هاى ژرف قرآنى قرار مى‌دهد. (معرفت، همان، ص 223)

2- مكتب عقل گرا يا تفسير اجتهادى‌

تفسير اجتهادى بيشتر بر درايت و عقل متكى است و به طور مطلق بر آثار و اخبار نقل شده اعتماد نمى‌كند. اجتهاد در تفسير از عصر تابعان به وجود آمد، چون در آن زمان نقد و بررسى آثار و اخبار منقول رواج يافت و با گذشت زمان دايره آن گسترده‌تر شد و با تنوع علوم و معارف در جوامع اسلامى رو به گسترش نهاد. در اين هنگام اين روش به پرتگاه «تفسير به رأى»- كه عقلًا مذموم و شرعاً ممنوع است- نزديك شد و عملًا برخى از مفسران در آن سقوط كردند، به همين خاطر براى اجتناب از آن، شاخت جوانب و محدوده تفسير به رأى لازم است. در اين‌كه تفسير به رأى در چه اشكالى صورت مى‌پذيرد مى‌توان گفت:

الف- مفسر، تنها بر دريافت خود از لغت و ادبيات اعتماد مى‌ورزد و به گفته‌ها، ديدگاه‌ها و رهنمودهاى پيشينيان و روش آنان در فهم آيه توجهى نمى‌كند.

ب- مفسر آيه‌اى را در نظر بگيرد و سعى كند آن را بر رأى و نظر خود منطبق سازد و بدين‌وسيله ديدگاه خود را با آن آيه توجيه نمايد يا وسيله‌اى براى تبليغ عقيده و مسلك خويش گرداند. تفسير به اين شيوه مذموم است، چون تحميل رأى به قرآن است نه تفسير قرآن. بنابراين هر كس روش عقلا را در فهم كلام خدا پيشه كند و بر دلايل و شواهد موجود تكيه نمايد و به آراى سلف توجه كند آن‌گاه نظر خود را بيان كند، تفسير به رأى نكرده است. (همان، ص 224- 226)

تنوع تفسير اجتهادى‌

آنچه شايان ذكر است اين‌كه اين مكتب بر اساس استعدادها و توانايى‌هاى علمى و ادبى و دستاوردها و آموخته‌هاى مفسران متنوع خواهد بود، زيرا هر دانشمندى تخصص علمى خود را وسيله فهم قرآن قرار مى‌دهد و از همان زاويه به قرآن مى‌نگرد. بنابراين، تفسيرهاى اصحاب مذاهب مانند معتزله، خوارج، صوفيه و ... يا كلامى‌اند يا عرفانى. طبق همين مبنا تقسيم‌بندى آيت‌الله معرفت اندكى با تقسيم‌بندى ديگران تفاوت دارد. ايشان تفاسير اجتهادى را به ادبى، فقهى و جامع تقسيم نموده و به معرفى مهم‌ترين كتب تفسيرى مربوط به هر كدام پرداخته است.

1. تفسير فقهى (آيات الاحكام)

تفاسير فقهى تفاسيرى هستند كه تنها به تفسير آيات مرتبط با احكام شرعى (تكليفى يا وضعى) مى‌پردازند؛ از اين رو جزء تفاسير موضوعى به شمار مى‌آيند.

نخستين نوشتار در آيات الاحكام به دست ابونصر محمد بن سائب كلبى (م 146 ق) از صحابه امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام صورت گرفته است كه به گفته ابن نديم كتاب خود را