ج) مقايسه با تفسير عبدالرزاق الصنعانى (126- 211 ه-. ق)

يكى از تفسيرهاى روايى كهن، تفسير عبدالرزاق بن همام بن نافع صنعانى از محدثان برجسته قرن دوم و اوايل قرن سوم است. اين تفسير حدود دو دهه پيش، براساس دو نسخه خطى يكى متعلق به قرن ششم هجرى و ديگرى متعلق به سال 726 ه-. ق انتشار يافت. (الصنعانى، 1410/ 1989)[1] تفسير عبدالرزاق به ترتيب سور و شامل اقوال تفسيرى مفسران نخستين، از صحابه و تابعان، در رابطه با برخى آيات است كه در اين ميان سهم قتاده از همه بيشتر است. براى مقايسه اين تفسير با الواضح، دو جزء آخر قرآن را برگزيديم. در تفسير عبدالرزاق در اين بخش تنها 21 روايت از ابن‌عباس ذكر شده است.

از اين تعداد، دو مورد درباره قرائت واژگان است. يكى آيه 24 سوره تكوير است كه ابن‌عباس «ضنين» به ضاد مى‌خواند و ابن مسعود «ظنين» قرائت مى‌كرد. در تفسير عبدالرزاق ظنين، به «متهم» و ضنين به «بخيل» معنا شده است. (همان، ج 3، ص 353، التكوير، 24) در الواضح هر دو قرائت با ذكر همين معانى آمده است. ديگرى آيه 11 سوره نازعات است كه قرائت «ناخره» به ابن‌عباس نسبت داده شده و در الواضح هم اين اختلاف قرائت ذكر شده است.

دو مورد هم مربوط به اين است كه ابن‌عباس پس از قرائت آيه، كلمه يا جمله‌اى ايراد مى‌كرد. يكى آيه 8 سوره تين كه پس از أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمِينَ‌ مى‌گفت: «بلى» و ديگرى پس از آيه 1 سوره «اعلى» مى‌گفت: «سبحان ربى الاعلى». مورد نخست در الواضح نيامده است، اما مورد دوم، به صورت «و يقال: قل يا محمد سبحان ربى الاعلى فى السجود» يكى از سه قول تفسيرى مذكور در الواضح است.

اما در تفسير سه واژه، ميان اين دو اثر اختلاف وجود دارد. يكى آيه 17 سوره تكوير كه در تفسير عبدالرزاق از ابن‌عباس نقل شده است كه «عسعس» به معناى «اقبل»[2] است (همان، ص 352)، اما در الواضح آمده است است: «اذا ادبر و ذهب.» ديگرى معناى «قسورة» است كه در تفسير عبدالرزاق به «ركز الناس» معنا شده است كه با هيچ يك از دو قول تفسيرى كه در

[1] . الصنعانى، عبدالرزاق بن همام، تفسيرالقرآن، تحقيق: مصطفى مسلم محمد، مكتبة الرشد، رياض، 1410/ 1989.

[2] . سيوطى اين لفظ را از واژگان مشترك و داراى دو معناى« اقبال» و« ادبار» مى‌داند. ر. ك: سيوطى، جلال الدين، الاتقان فى علوم القرآن، تحقيق: فواز احمد زمرلى، دارالكتاب العربى، بيروت، 1408/ 1988، ص 857.