2- حسن افتتاح و حسن اختتام: حسن مطلع، يعنى آغاز سخن با مقدمه‌اى ظريف و جذاب آغاز شود. حسن ختام، اتمام كلام با الفاظى كه متضمن معانى بديع و جالب است و اعلام كردن به شنونده، به اين‌كه سخن پايان يافته است كه همان‌گونه كه اشاره شد، بهترين شاهد بر اين مورد، سوره مباركه «فاتحة الكتاب» است. (معرفت، 1386، ج 5، صص 304- 290)

پ- تناسب فواصل آيات: استاد معرفت، با تكيه بر ديدگاه ابن ابى الإصبع (م 654 ق)، تناسب ميان فواصل آيات را در چهار وجه تمكين‌[1]؛ تصدير[2]؛ توشيح‌[3]؛ ايغال‌[4] به تفصيل بيان مى‌كند. (براى تفصيل بيشتر ر. ك، معرفت، همان، ج 5، صص 261- 252)

ت- تناسب ميان آغاز و پايان سوره‌ها: از ديگر اقسام تناسب، تناسب ميان ابتدا و انتهاى سوره‌هاست. بدون شك گوينده‌اى توانا و بليغ به بهترين و نيكوترين وجه، كلامش را آغاز و آن را به پايان مى‌رساند. از نظر علماى بيان، تمام آغاز سوره‌هاى قرآن، به بهترين و بليغ‌ترين وجه است؛ مانند تحميد، حروف مقطعه، ... (ابن معصوم، 1389 ق، ج 1، 34)

براى مثال سوره مباركه (فاتحه) كه مطلع قرآن است و متضمن تمام مقاصد قرآن، اصول دعا به درگاه الهى و بريدن از غير اوست و عِدل قرآن است.

به مناسبت همين بحث، استاد، اقسام فواتح سوره‌ها را به تفصيل با ذكر شواهد بيان مى‌كند. (معرفت، پيشين، صص 300- 292)

[1] . تمكين: روشى از پايان يافتن آيه است كه« فاصله» آيه يعنى انتهاى آيه، همراه با نوعى تمكن، استقرار و اطمينان در محل خود قرار گيرد و تعلق و وابستگى كاملى بين فاصله و خود آن آيه وجود دارد كه سيوطى آن را« ائتلاف قافيه» مى‌نامند؛ مانند: لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ( انعام/ 103)

[2] . تصدير( رد العجز الى الصدر): فاصله و آخر آيه با همان ماده و ريشه در صدر آيه بيايد؛ مانند« وهب لنا من لدنك رحمة انك انت الوهاب»( آل عمران/ 3/ 8)

[3] . توشيح: چنانچه جريان كلام به گونه‌اى باشد كه ذوق سليم به‌طور طبيعى خاتمه‌ى آيه را دريابد، به نحوى كه اگر متكلم سكوت كند، مستمع آن را ترنم نمايد، مانند وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإِذا هُمْ مُظْلِمُونَ( يس/ 37)

[4] . ايغال: نوعى اطناب است، به معناى، پايان دادن سخن به چيزى كه داراى يك نكته‌اى است كه بدون آن معنا تمام مى‌شود، ولى با آمدن آن نكته بر تأكيد و مبالغه كلام افزوده مى‌شود؛ مانند وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعى‌ قالَ يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ اتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ( يس/ 21- 20)