نقد

در پاسخ به اين استدلال بايد گفت: از آن‌جا كه جامعه حجاز، مخصوصا مكّه و مدينه از بلاد همجوار منقطع نبوده است، بلكه رفت‌وآمد كاروان‌هاى تجارى به شام و اطراف و اكناف مستمر بوده و ادامه داشته است و يك جامعه‌اى بوده كه در آن تجارت رونق فراوان داشته است، قهراً اين جامعه در اين ارتباط با يهوديان و مسيحيان نيز مرتبط بوده و حتماً كتابت و نوشتن را از آن‌ها ياد گرفته اند؛ بنابراين، اين‌گونه نبود كه اهل حجاز از خط و نوشتن غافل و بى خبر بوده باشند يا در ابتداى يادگيرى خط باشند؛ بنابراين، آنچه كه روايت شده كه قرآن بر قطعه‌هاى بزرگى تدوين مى‌شد كه داراى وزن سنگين بودند به طورى كه حمل آن و نگهدارى و ترتيب آن مشكل بود، واقعيت ندارد. (دروزه، 1359 ص 86)

محمد عزّت دروزه، در اين‌باره مى‌نويسد: روايت مشهورى وجود دارد كه اسيران قريش در جنگ بدركه فقير بودند و مالى نداشتند تا فديه بدهند و خود را آزاد كنند، مكلّف مى‌شدند تا برخى از اطفال را خواندن و نوشتن آموزش دهند، خوب وقتى حال فقراء أهل مكه اين‌گونه باشدكه خواندن و نوشتن بلد بودند، پس أغنياء به طريق اولى بايد آشنا باشند. (همان، ص 87)

به نظر مى‌رسد، ديدگاه عزت دروزه قابل قبول مى‌باشد، زيرا اين مطلب را هم عقل تأييد مى‌كند و هم به تجربه ثابت شده است كه اغنياء از امكانات بهترى بهرمنداند و در زمينه تحصيلات در زمان‌هاى گذشته أغنياء هميشه از فقراء پيشقدم بوده‌اند. نكته قابل توجه اين‌كه در قرآن كريم آيات فراوانى وجود دارد كه پيروان خود را ترغيب و تشويق به يادگيرى و علم و كتابت مى‌كند به عنوان مثال مى‌فرمايد: وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ قَفَّيْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى‌ أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ‌ (بقره/ 87) «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، هرگاه به وامى تا سررسيدى معين، با يكديگر معامله كرديد، آن را بنويسيد؛ و بايد نويسنده‌اى [صورت معامله را] بر اساس عدالت، ميان شما بنويسد.» بايد توجّه كرد كه اگر نوشتن روى سنگ‌ها و ... بود، اوضاع آن قراردادها چگونه مى‌شد؟! علاوه بر اين‌كه در قرآن كريم كلمه «قرطاس و صحف»[1] به كار رفته است و هيچ كس نگفته است كه اين كلمه بر آن وسايل ابتدايى اطلاق مى‌شده‌

[1] . انعام/ 71 و 91 كه به صورت مفرد و جمع به كار رفته است.