به تغييراتى بوده است كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم در حج پديد آورده بود و به واقع طى اين حديث اظهار فرموده بود: اين تغييراتى را كه من در حج پديد آوردم، از من فرا بگيريد؛ بنابراين، هرگز دلالت ندارد، بر اين‌كه حج تا قبل از بيان پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم حقيقتى لغوى بوده و با بيان آن حضرت به حقيقت شرعى تبديل شده است.

برخوردارى قرآن از بطون‌

آيت‌الله معرفت مى‌گويد: «قرآن وراى ظاهر الفاظ، باطنى هم دارد. داستان‌ها، پندها، اصول و فروع و معارف قرآن در سطح ظاهر قابل فهم است؛ اما در وراى اين سطح ظاهرى پيام‌هايى هست كه هدف اصلى قرآن را تشكيل مى‌دهد. به همين‌رو خداوند مردم را به اين نكته توجه داد كه در آيات قرآن دقت و تدبّر كنند: أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‌ قُلُوبٍ أَقْفالُها (محمد/ 24) با آن‌كه قرآن عربى بود و به زبان خودشان بود، مى‌فرمايد: أَمْ عَلى‌ قُلُوبٍ أَقْفالُها؛ جهتش اين است كه آنان تعابير قرآن را قطعاً مى‌فهميدند؛ اما پيام‌هايى كه در درون آن‌هاست، درك نمى‌كردند.» (معرفت، گفتگو با آيت‌الله معرفت، پژوهش‌هاى قرآنى، با تلخيص و ويرايش) وى در ادامه مى‌گويد: «زبان قرآن زبان عرف عامّ است؛ در عين حال عرف خاصّ هم دارد. اهدافى وراى ظواهر نهفته است كه حقيقت قرآن و شريعت را تشكيل مى‌دهد؛ اما اين‌كه بطن قرآن را هيچ كس جز معصومين عليهم السلام نمى‌فهمد، صحيح نيست و هيچ دليلى ندارد» (همان با تلخيص)

ايشان در جاى ديگر مى‌گويد: «هر كسى بر وفق استعداد خود از قرآن بهره‌مند مى‌شود: أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها (رعد/ 17) «از آسمان، باران [رحمت‌] را فروفرستاد و بستر رودها هر يك، به‌اندازه گنجايش خود روان شدند». در اين آيه باران رحمت كنايه از قرآن و شريعت و بستر رودها كنايه از استعدادهاى متفاوت انسان‌هاست تا هريك بر حسب ظرفيت و اندازه پذيرايى خود از آن بهره گيرد؛ از اين رو، در پايان آمده است: كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ‌ (رعد/ 17)؛ يعنى با ضرب‌المثل (مثل زدن) واقعيت را روشن مى‌سازد؛ زيرا گفته‌اند: «المثال يوضح المقال؛ مثال آوردن گفتار را روشن مى‌سازد». قرآن، ظاهرى دارد و باطن. ظاهر آن براى همه آشكار است؛ ولى عمق باطن آن به انديشه و تدبر بيش‌ترى نياز دارد» (همو، زبان وحى، با تلخيص و ويرايش) وى در ادامه مى‌گويد: «اين‌كه در حديث آمده، «العبارة للعوام و الاشارة للخواص» (مجلسى، 1403، ج 75، ص 278)، به همين حقيقت اشاره دارد، يعنى مفهوم‌