فيا عجبا! و مالى لا أعجب من خطا هذه الفرق على اختلاف حججها فى دينها! لا يقتصّون أثر نبيّ، و لا يقتدون بعمل وصيّ، و لا يؤمنون بغيب، و لا يعفّون عن عيب، يعملون فى الشبهات، و يسيرون فى الشّهوات. المعروف فيهم ما عرفوا، و المنكر عندهم ما أنكروا، مفزعهم فى المعضلات إلى أنفسهم، و تعويلهم فى المهمّات [المبهمات‌] على آرائهم، كأنّ كلّ امرئ منهم إمام نفسه، قد أخذ منها فيما يرى بعرى تقات و أسباب محكمات؛[1] درشگفتم، چار در شگفت نباشم؟! از خطاى گروه‌هاى پراكنده با دلايل مختلف كه هر يك در مذهب خود دارند! نه گام بر جاى گام پيامبر مى‌نهند و نه از رفتار جانشين پيامبر پيروى مى‌كنند، نه به غيب ايمان مى‌آورند و نه خود را از عيب بركنار مى‌دارند، به شبهات عمل مى‌كنند و در گرداب شهوات غوطه‌ورند، نيكى در نظرشان همان است كه مى‌پندارند و زشتى‌ها همان است كه آنها منكرند. در حلّ مشكلات به خود پناه مى‌برند و در مبهمات تنها به رأى خويش تكيه مى‌كنند، گويا هركدام امام و راهبر خويش مى‌باشند كه به دستگيره‌هاى مطمئن و اسباب محكمى كه خود باور دارند چنگ مى‌زنند.

در باب نفى حكومت دينى، دليل‌هاى ديگرى نيز ايرادشده كه اهميّت چندانى ندارند؛ لذا به طرح و نقد موارد فوق كه از مهمّ‌ترين و شايع‌ترين ادّله مطرح در اين باره است، اكتفا مى‌كنيم.

و) نتيجه‌گيرى‌

ترسيم اشكال حكومت دين در فضاى فكرى انديشوران غرب، گاه متأثر از حاكميت‌هاى دوران باستان است كه در چنين دورانى، فرمان‌روايان مدعى «ماهيت‌

[1] - نهج البلاغه، خطبه 88.