بشر است و لذا اگر آدمى با سؤال‌هايى در جهان مواجه است، پاسخ اين پرسش‌ها را نبايد از دين بجويد؛ چرا كه دين خود پرسش است، بلكه بايد از بيان ديگرى غير از دين جست‌وجو كند كه در مقابل هر پرسش او پاسخى مناسب بنشاند.[1]

نقد و بررسى با وجوه پنج‌گانه‌

1. معناى فهم‌ناپذيرى و رازآلود بودن دين نه فقط نفى تأثيرگذارى دين در رفتار جمعى، بلكه نفى آن از اثرگذارى در همه عرصه‌هاى حيات بشرى حتّى زندگى شخصى افراد مى‌باشد و لازمه اين سخن آن است كه يا دين هيچ منشأ ربوبى نداشته است و صرفا ساخته و پرداخته تخيّلات ناقص و پر تناقض قرن‌ها پيش دين‌سازان مى‌باشد يا اين‌كه مراد بارى‌تعالى از انزال كتب و ارسال رسل- نعوذ بالله- نه يارى و هدايت انسان، بلكه- با ترفند حيرت‌زايى- ايجاد يك‌سرى حالات ناپايدار و صرفا احساسى در درون برخى افراد گريخته از عقلانيّت و اجتماع بوده است، تا بدين طريق خلأ انديشيدن و زحمت ادراك را در وجودشان پر كند.

مدّعيان روشن‌فكرى به كدام يك از اين لوازم ملتزم‌اند؟ كدام يك از يك لوازم را مى‌توان در دين الهى اسلام سراغ گرفت؟ آيا چنين وانمودهايى، نشان از اوج بيگانگى از معارف حيات‌بخش اسلام نيست كه از هرگونه تغيير و تحريفى مصون بوده است؟

آيا هدف از ارائه چنين تبينى از دين، نه تلاشى صادقانه براى راه‌يابى به حقيقت دين و ارائه عالمانه آن، بلكه فريبى عجولانه و صرفا براى توجيه نظريه دين‌زدايى در صحنه‌هاى تدبير اجتماعى و در نهايت نفى حكومت دينى نيست؟

2. مدّعيان فهم‌ناپذيرى و رازآلودگى دين مى‌گويند: هرگونه تلاش در ابهام‌زدايى و توضيح اسرار دين و ترسيم نظام‌هاى اجتماعى آن، جدا كردن دين از حقيقت ژرفا و

[1] - ر. ك: همو، قدرت و مشروعيت، ص 49- 50.