علماى عادل، كه نسبت به حلال و حرام خدا امانتدار و صادقند، تعميم دهد. بلكه بهتر اين است كه بگوييم، دلالت اين عنوان [- العلماء] بر اشخاصى غير از امامان عليهم السّلام مناسبتر و با ظاهر حديث سازگارتر است، زيرا توصيف ائمّه عليهم السّلام با تعبير «علما» نياز به قرينه دارد.

البتّه ظاهر اين حديث، به دليل شرايط و مناسباتى كه فراگيرنده همه اعصار است، هم شامل ائمّه عليهم السّلام و هم شامل ديگر علما در زمانهاى بعد مى‌شود؛ بلكه ادّعاى اينكه صدر و ذيل روايت ظاهرا متوجّه افرادى غير از ائمّه اطهار عليهم السّلام است چندان بعيد نيست.

اشكال ديگر اينكه، برخى پنداشته‌اند «عالم باللّه» بايد مقامى بالاتر از مقام فقها داشته باشد، لذا در اينجا نمى‌توان قبول كرد كه منظور فقها باشند.

اين اشكال نيز مردود است. زيرا مقصود از «عالم باللّه» معناى فلسفى يا عرفانى آن نيست، چنان‌كه در صدر روايت، از قرآن نيز شاهد آورده است به اينكه‌ «لو لا ينهاهم الرّبّانيّون و الأحبار»[1]؛ و كلمه «ربّانى» در اين آيه به همان معناى «عالم باللّه» است و تنها در لفظ با يكديگر متفاوتند.

در هر صورت، اگر كسى با اندكى دقّت در مفادّ اين روايت بنگرد و به عموميّت وجهه خطاب امام عليه السّلام توجّه كند، بى‌درنگ دلالت آشكار آن را بر مقصود ما [يعنى ولايت فقيه‌] درخواهد يافت.

اينك كه از اثبات ولايت براى فقها فراغت يافتيم، مانعى ندارد كه حديثى از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را، كه در كتب شيعه و سنّى نقل شده است، اضافه كنيم. حضرت رسول فرمودند:

السّلطان ولىّ من لا ولىّ له.[2]

حاكم اسلامى، مولا و سرپرست كسى است كه سرپرستى ندارد.

مسلّم است كه منظور از «سلطان» در اين حديث، سلطان عادل است و اگر در حديث به صورت مطلق آمده است مى‌توان، بنا بر مباحث گذشته، آن را مقيّد به عدالت كرد.

[1] - مائده: 63.

[2] - بيهقى: سنن. جلد 7، صفحه 105.