يعنى آن اوايل، رضاخان پهلوى به قم هجوم آورد و حوزه را تعطيل كرد. در همان سالهايى كه امام بزرگوار ما مثل طلّاب جوان اين جلسه، در قم جوانى طلبه بودند، وضع حوزه طورى بوده است كه خود امام به ما مى‌فرمودند ما روزها جرأت نمى‌كرديم در كوچه و خيابانهاى قم ظاهر شويم. پليس رضاخان اجازه نمى‌داد طلبه عمامه به سر در خيابانهاى قم پيدايش شود. مى‌گرفتند، اذيت مى‌كردند، به زندان مى‌افكندند، لباسها را مى‌كندند، توهين مى‌كردند، عمامه را پاره پاره مى‌كردند؛ بعد هم طلبه را به گوشه‌اى مى‌فرستادند كه يا زندان بود يا تبعيد و يا چيز ديگرى شبيه آن. لذا طلبه‌ها در چنان شرايطى درس خواندند.

پهلوى، دانشگاه و دين‌

ايشان مى‌گفتند ما روزها به باغهاى اطراف قم مى‌رفتيم و درس و مباحثه را زير درختها و در كوچه باغها، به‌دور از چشم پليس رضاخان انجام مى‌داديم. شب هم كه هوا تاريك مى‌شد، آهسته مى‌آمديم در يك گوشه؛ در اتاق مدرسه‌اى، جايى، بيتوته مى‌كرديم. اوّل اين‌گونه شروع كردند. چرا؟ چون مى‌خواستند دانشگاه باشد و حوزه نباشد. رضاخان، آن شكل را انتخاب كرده بود. بعد ديدند نمى‌شود. ديدند امكان ندارد. حوزه در اين كشور ريشه‌اى عميق دارد. ديدند هر چه جلوِ طلّاب را مى‌گيرند، علما و روحانيون در گوشه و كنار رشد مى‌كنند. قادر به از بين بردن اين نهال علمى نيستند؛ چون با دين و ايمان و اعتقادات مردم سروكار دارد. از اين رو آمدند و در سالهاى ميانى سلطنت پهلوى، نقشه دوم را پياده كردند. البته آن طاغوت رفت، طاغوت ديگرى آمد. اما پشت پرده، دستها و سياستهاى ديگرى بود كه اين كارها را دنبال مى‌كرد. اينها آن پدر و پسر، دو عاملِ اجرايى بيش نبودند. سياست دوم اين بود كه حوزه باشد، منتها حوزه‌اى كه مطلقاً رابطه‌اى با دانشگاه برقرار نكند و براساس بدبينى به دانشگاه و هر دانش و فناورى جديد پيش برود. اين از يك طرف. از طرف ديگر هم، تا آنجا كه مى‌توانند با تبليغات و روش‌هاى گوناگون، دانشگاه را ضدّ حوزه، ضدّ دين و ضدّ روحانيت بار بياورند. واقعاً از لحاظ تبليغاتى، روحانيت و علم دين را در محيطهاى دانشجويى و محيط علمىِ جديد، بمباران كردند! روحانيون را به عنوان يك عدّه انسانهاى مزاحم، مضر، بيسواد و دنبال موقوفه و از اين چيزهاى عجيب و غريب معرفى كردند. چرا؟ براى اينكه جوان دانشجوى پاك و مؤمن و باصفا و بااخلاص، اصلا رغبت نكند كه سراغ يك روحانى برود. در محيطهاى دانشگاهى هم سرگرمى‌هاى گوناگونى درست كردند كه اصلا قيد همه‌