قاجاريه- روشنفكرى ايران را بنيانگذارى كردند- ميرزاملكم و امثال او- اساساً آدمهاى ضدّدين بودند. نمى‌گوييم از كسى پول مى‌گرفتند كه با دين مبارزه كنند. ممكن است بعضى‌شان اين‌طور بودند، لكن حكم كلّى نمى‌كنم كه همه پول گرفته بودند تا با دين مبارزه كنند. تحصيلكرده‌هاى اروپا بودند؛ تحصيلكرده‌هاى روسيه تزارى آن روزگار هم بودند. اصلا آنها براى دين اعتقادى قائل نبودند. مى‌گفتند اين حرفها چيست؟ آخوندى! آخوندها كى‌اند؟ چى‌اند؟ جز يك عدّه مزاحم، جز يك عدّه اذيت كن، جز يك عدّه بى‌سواد!؟ عقيده‌شان اين بود. اين دانشگاه پايه‌اش اين‌طور گذاشته شد. توجّه مى‌كنيد؟

دين در دانشگاه‌

تكان انقلاب؛ آن حركت عظيمى كه انقلاب در همه جا به‌وجود آورد، بسيارى از اين تصوّرات را دور ريخت. البته قبل از انقلاب هم يك عدّه اساتيدِ متدين و مؤمن و خوب، در اين دانشگاه- به خاطر اينكه در اقليت بودند- بروز پيدا كردند. اين معنا يادتان باشد؛ اين نكته‌ى مهمى است: علّت اينكه قبل از انقلاب- مثلا بيست سال قبل از انقلاب- چند استاد متدين در دانشگاه پيدا شدند و بروز و ظهور يافتند؛ يعنى تبرّز پيدا كردند، اين بود كه در اقليت بودند. چون محيط، محيطِ بى‌دينى بود، چند نفر همديگر را پيدا كردند، با هم اجتماع نمودند و اجتماعشان مايه‌ى تبرّزشان شد. والّا اين‌طور نبود كه واقعاً يكايك اينها آدمهاى برجسته، مبارز و اين چنانى باشند. بعد هم كه انقلاب آمد، حركت عظيمى داد و يك فضاى دينى را در محيط دانشگاه به‌وجود آورد؛ آن هم يك فضاى دينىِ غيرعميق و غيرماندگار، آن امرِ بى‌دينى در استخوان‌بندى‌اش بود. يعنى فضاى دينى، درست به جسمش فرونرفته و نفوذ نكرده بود. از اين روست كه شما امروز، پانزده سال پس از پيروزى انقلاب، به دانشگاه كه مى‌رويد، آنجا را محيط دين نمى‌بينيد. پانزده سال كه زمان زيادى نيست. آرى؛ بى‌دينى، عرفِ حاكم نيست. مثل گذشته نيست كه بى‌دينى عرف حاكم بود و اگر كسى مى‌خواست بى‌دين نباشد، بايد به‌گونه‌اى خودش را نجات مى‌داد. پسرى ريش داشته باشد؛ دخترى حجاب داشته باشد؛ كسى نماز بخواند؛ سر كلاس با يك منكَر مقابله شود و ... اينها يك مجاهدت لازم داشت. امروز آن‌طور نيست. با اين‌همه، حاكميت دين هم- آن‌گونه كه توقّع داريم- در دانشگاه وجود ندارد. آقايان به اين نكته هم توجّه كنيد: در طول اين ساليان متمادى، هم دولتِ ما دولتِ دينى بوده، هم وزراى ما غالباً وزراى متدين بوده‌اند و هم آقايانِ روحانيون در دانشگاه حضور داشته‌اند.